De stikstofcrisis doet Nederlandse boerenzonen serieus nadenken over verhuizen naar landen in Oost-Europa of de Amerika’s. Dat is echter geen nieuw verschijnsel. Stadsuitbreiding, oprukkende industrieterreinen, het aanleggen van wegen en de strenge eisen die in Nederland gelden voor agrarische bedrijfsvoering doen al jaren het aantal boerderijen verminderen. 

Boerenzonen  volgden studies voor andere beroepen of emigreerden. Dat laatste gebeurt al eeuwen, soms in golven zoals in de negentiende eeuw en een eeuw later na de Tweede Wereldoorlog. Hetzelfde gebeurde overigens ook na de Eerste Wereldoorlog. Sommige boerenzonen volgden toen in Wageningen of Deventer een studie tropische landbouw  en werden opzichter op een plantage in Nederlands Oost-Indië. Maar dat was slechts weinigen gegeven. Vandaar de roep: konden Nederlanders niet boer worden in Zuid-Afrika? 

Die vraag werd gesteld aan Nederlandse Landbouworganisaties, aan de Nederlands Zuid-Afrikaanse Vereniging en aan haar zusterorganisatie – de Voorschotkas – die emigranten naar Zuid-Afrika destijds met raad en daad  bijstonden. 

Daarom werd In 1926 een verkenningsgroep van drie deskundigen naar de toenmalige Zuid-Afrikaanse provincie Transvaal gezonden. Een van hen de Groningse herenboer F. Veldman, ging in 1927 nog een keer naar Zuid-Afrika om weer een jaar later zelf daarheen te verhuizen. Hij werd de drijvende kracht achter een concreet emigratieproject. Hij kocht een plaas van 3450 morgen met de naam Wonderfontein, tussen Potchefstroom en Johannesburg, die ook per spoor bereikbaar was. Wonderfontein leek heel geschikt voor veeteelt, melkproductie en de verbouw van veevoer. Veldman kende het Nederlandse systeem van boerencoöperaties. De boeren op Wonderfontein (zij konden grond kopen of huren) zouden hun melk kunnen leveren aan een eigen melkfabriek die voor haar zuivelproducten een prima afzetmarkt zou vinden in Johannesburg, Potchefstroom en Pretoria. Op Wonderfontein zouden tientallen Nederlandse gezinnen wonen en werken: boeren, kaasmakers, melkventers, schoolmeester enzovoorts. Wonderfontein zou ook een voorbeeldfunctie kunnen krijgen, als leerplaats voor Afrikaner boeren. Want door de bank genomen waren Afrikaner boeren vooral bezig met de productie van vlees, wol en huiden, terwijl de bevolkingsgroei in dorpen en (grote) steden leidde tot een steeds grotere vraag naar zuivel en groenten. Wonderfontein kon een voorbeeld van intensieve boerderij en coöperatieve samenwerking zijn. Dacht Veldman.  

De werkelijkheid was anders. Veldman verkocht de plaas in 1929 aan de Vereniging ZASM in Amsterdam en werd bedrijfsleider van Wonderfontein. Hij had vanaf het begin stevig aangepakt, eind 1928 woonden er al 28 Nederlanders op de boerderij (zie de foto met de meesten van hen bij de bouw van het huis voor de familie Elema). Maar Veldman, die meer zaken ondernam –  en niet altijd met succes – moest na allerlei conflicten en tegenslagen in 1932 repatriëren. Pionieren was moeilijk, bestuurders en boeren kregen met allerlei moeilijkheden en pech te maken, en niet allen waren daar tegen bestand. Wonderfontein was geen wonder, maar werd na enige tijd wel een aardige plaats, en een aantal van de pioniersfamilies maakte het op termijn goed. Wonderfontein heet tegenwoordig Oberholzer en valt onder de gemeente Carletonville (Gauteng); het ligt in de schaduw van de mijnen van de Witwatersrand – Blijdevooruitzicht (Western Deep Levels). De naam van de boerderij leeft voort in de NG kerkgemeente Wonderfontein en veel straatnamen dragen namen van pioniersfamilies. De oprukkende mijnindustrie heeft vele decennia later ook de onkosten en verliezen van Wonderfontein van ZASM goedgemaakt, toen de laatste stukken grond werden gekocht door de goudmijnen.

In de jaren van opbouw van Wonderfontein schonk het maandblad Zuid-Afrika (MZA) zo nu en dan aandacht aan dit landverhuizersproject.  Een element van reclame ontbrak daarbij natuurlijk niet. MZA werd immers gefinancierd door ZASM, de eigenaar van Wonderfontein. Zo werd in januari 1930 verslag gedaan van een bezoekje aan de jonge ‘kolonie van Groningsche Boeren’ door een gezelschap onder leiding van H.M. Boelen, voorzitter van de Nederlandse Vereniging in Johannesburg. Trots toonde het blad de Friese stier Sietse, die de veestapel op Wonderfontein moest opbouwen;  de melk van zijn dochters en kleindochters hadden een extra hoog vet gehalte (zie foto). Het huis van Aukema werd getoond; mevrouw liet een mooie groentuin en mooie bloemen zien, en er was een foto van het schoolgebouw. 

Een paar jaar later bezocht een bestuurslid van ZASM, de bankier Karel van den Berg, een visitatiebezoek de boerderij. Zijn verslag (MZA, oktober 1934) werd geïllustreerd met een foto van het schoolgebouw en van ‘Amsvorde’, het huis van schoolmeester Kerling. Verder het postkantoor met hotelruimte, het erf van  boer E. Engels en (zie foto) de kaasfabriek Adorp, genoemd naar het Groningse dorp waar Veldman eerder woonde. Ook foto’s van de kaas- en botermakers Akker en Mensinga ontbreken niet. Langzamerhand werd Wonderfontein een aardig dorp. En de mensen? Wie kan me vertellen hoe het is gegaan met de eerste kolonisten en hun gezinnen: Akker, J. Aukema, Elema, E. Engels, K.J. Kerling, Mensinga, Ingwersen, Jan Blaauw, J.E. Hommes? Bleven zij in Zuid-Afrika? Wonen er nog nakomelingen van hen?