Tot de fotocollectie van het Zuid-Afrikahuis behoren oude ansichtkaarten met foto’s van steden, dorpen en landschappen in Zuid-Afrika. Ze tonen een gebouw, straat of dorp, vijftig, honderd of zelf meer dan honderd jaren geleden. Ansichtkaarten hebben echter een voor- èn een achterkant. Soms is die achterkant interessanter dan de voorkant. Wie stuurde een kaart aan wie, wat schreven ze?   

Bij het inventariseren van een doos van archivalia werd vorig jaar een plukje ansichtkaarten uit Zuid-Afrika ‘ontdekt’. Ze werden door de zusters Cor en An(na) verzonden aan Marie Jonker en Jenny van der Waals-Jonker (en haar dochter Hansje) in 1906-1908, en door Anna alleen aan Cor, Marie en Jenny, 1916-1917. Na wat zoeken bleek dat die dames zusters waren, kinderen van Lucas Jonker Lucasz (Amsterdam 1837-Hilversum 1915) en Johanna Geertruida Nije (1836-1897) die in 1860 waren getrouwd. Jonker was commissionair en directeur van Lucas Jonker en Co., koffiepellerij in Amsterdam. In de jaren 1890 woonde het gezin Jonker ’s zomers op Rustenhoven in Maartensdijk.[1]

Er waren in totaal zeven kinderen Jonker: twee zoons en vijf dochters. De oudste dochter was Marie (Maria Engelina) (5.12.1865-19.7.1925). Ik heb niet kunnen vinden welk beroep zij vervulde, wel dat zij lid van den Nederlandsche Bond voor Vrouwenkiesrecht was; zij liet in 1903 door de befaamde architect K.P.C. de Bazel het huis‘t Velthuys te Hattem bouwen. Zij bleef ongehuwd. De tweede dochter was Anna (Anna Gesina) (30.5.1867-1941). Zij trouwde op 24 februari 1895 te Pretoria met Willem Jacobus Fockens (Ezinge (Groningen) 1862-Pretoria 1919), die ambtenaar was en in 1892 secretaris van de Eerste Volksraad van de Zuid-Afrikaansche Republiek (het Zuid-Afrikahuis bewaart een kopieboek van Fockens, met teksten van door hem genotuleerde voordrachten die president Kruger hier en daar hield). Tijdens en na de Anglo-Boerenoorlog was Fockens secretaris van generaal Louis Botha. Hij was enige tijd krijgsgevangene, en later archivaris van Transvaal.[2]

De derde dochter, Johanna Geertruida (Amsterdam 21.6.1869-Zeist 5.5.1939) bleef ongehuwd, evenals haar zuster  Cornelia Hendrika (Corrie) (Amsterdam 20.11.1874- 19.2.1924). De laatste van dat vijftal dochters was Jenny (Jennigje Hendrika Jacoba) (Amsterdam.1.1.1877-2.8.1937). Zij trouwde op 14 januari 1902 te Maartensdijk met Jacobus Diderik van der Waals (7.8.1873-8.5.1971, hoogleraar natuurkunde in Groningen 1903, in Amsterdam 1909) Hij was de zoon van de natuurkundige en Nobelprijswinnaar J.D. van der Waals, en dus ook een broer van de dichteres Jacqueline van der Waals. 

Corrie Jonker fotografeerde, een opkomende nieuwe techniek in de jaren 1890 in trek bij de Amsterdamse jongeren van goeden huize.[3] Ze was er jong bij. Er is een foto van haar van de vijf meisjes Jonker in de tuin van Rustenhoven; die moet dus van 1894 zijn, want Anna reisde begin 1895 naar Zuid-Afrika.[4] Die foto behoort met nog eens dertig foto’s tot de Verzameling Corrie H. Jonker in de Fotocollectie van het Rijksmuseum, geschonken door een nichtje dat kennelijk haar foto’s erfde.[5] Veel van Cornelia’s foto’s legden familieleden vast (inclusief de al genoemde Van der Waals). Veel van die foto’s werden in de tuin en de omgeving van Rustenhoven genomen.[6] Maar Cornelia fotografeerde bijvoorbeeld ook in Hattem waar immers haar oudste zus woonde. En in Zuid-Afrika.

Blijkbaar had Cornelia geen aanstelling of beroep. Een door haar in december 1906 uit Zuid-Afrika verzonden ansichtkaart geeft aan dat zij daar al maanden lang verbleef. Was zij uitgenodigd voor de gezelligheid door haar zus en zwager Fockens (die geen kinderen hadden)? Of zocht zij er verbetering van haar gezondheid? Die ansichtkaart ‘Landschap omgeving Rietvlei’ (bij Swartruggens, West-Transvaal) was door haar zelf gemaakt (veel particuliere foto’s werden toen in ansicht-formaat afgedrukt met op de achterkant de Postkaart-opmaak). De datering van het poststempel was: Pretoria DE 10 [19]06, de adressering was: Mej. M.E. Jonker, ‘’t Velt-huys’, Hattem, Nederland. Cor schreef achterop: B[este]M[arie] en J[ennie]. Deze briefkaart dient als nieuwejaars groet. ’t Is een deel van een foto, die ik nam toen ik op Rietvlei logeerde. In de verte is wazig ‘t veld en de Kopjes zichtbaar. Met deze mail kwamen je brieven van 15 Nov. Ik zit bij heerlijk weer op de stoep. Tot nu toe hebben we een exceptioneel koelen zomer, erg prettig. Ik was prettiger maar had juist drie dagen hoofdpijn. Vele gr. Je C[or].[7] (2)

Cornelia bleef kennelijk heel 1907 in Zuid-Afrika. Op 5 januari 1908 stuurde zij een kaart aan haar zus Jenny, uit de Kaap, waar zij met haar zus Anna en zwager Willem Fockens kennelijk de kerstvakantie doorbracht. De kaart geeft een gezicht op Seepunt, niet zelf gemaakt maar aangekocht: Poststempel Wijnberg: B[este] J[enny]. Van Seapoint af reden we twee uur over Cango een prachtigen weg in de helling van de bergen, beneden een magnifieke blauwe zee [wij zijn] aan Houtbaai en gaan om 3 uur langs een anderen weg. Vele gr. Cor, Anna , Willem [Fockens].[8]

Eind januari waren ze nog aan de Kaap, want op 29 januari 1908 schreef Cornelia een kaart aan nichtje Hansje van der Waal, de dochter van zus Jenny: Lieve Toeleke, Tante Anne en ik sturen je nog veel kusjes voor je verjaring. Heb je veel pleizier gehad? Ik denk dat jij en broerke later samen wandelen gaan als ’t meisje en ‘t jongetje op den weg zijn aan de artilerij. Als ‘t weer zomer is, kom ik terug. Kom je me dan van ’t station halen? Een kusje van Cor. De ansicht toonde On the Road to Round House (Near Cape Town).[9] Ansichten uit  de jaren erop ontbreken, tot een aantal van An (en Willem) uit 1916, uit Pretoria in augustus en oktober, uit George, Wildernis, Knysna in november, en begin december weer terug in Pretoria: meer vakantiedagen had zij niet, schreef An. Die aan Cor gericht waren geadresseerd: Johannes Verhulststraat 197, Amsterdam.

De achterkanten van deze ansichtkaarten lossen enkele historiografische probleempjes op. Om te beginnen bieden ze kennismaking met de vrijwel onbekende fotografe Corrie Jonker. Haar naam kan nu bijvoorbeeld geplaatst worden onder de bekende portretten van de Nobelprijswinnaar Van der Waals en van zijn dochter Jacqueline van der Waals, en al haar verdere foto’s in het Rijksmuseum. Ze leveren ook persoonlijke elementen in de biografie van haar zwager Willem Fockens. Zijn levensschets in het Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek onderstreept zijn plaats in de geschiedenis van de Zuid-Afrikaanse archieforganisatie, maar zwijgt vrijwel over zijn persoonlijkheid en omstandigheden: vanKrugers Hollander tot secretaris van de eerste minister van de Unie van Zuid-Afrika binnen het Britse Empire Louis Botha. En wordt wel vermeld: F. was getroud met Anna Geertruide Jonker,maar niet wie zij was, vanwaar zij kwam, wat zij deed, wanneer zij getrouwd waren,en of zij ook kinderen hadden.De ansichten in het Zuid-Afrikahuis geven direct en indirect antwoorden op die vragen, en bewijzen dat Corrie de foto’s in het Rijksmuseum maakte, ondermeer die van Anna en Willem in hun eigen huis (waarschijnlijk) Skinnerstraat 129 in Pretoria.  

[1] Het gezin Jonker woonde Amsterdam,  Haarlemmer Houttuinen 215; Rustenhoven werd kennelijk gehuurd; mw. Jonker-Nije overleed op 29.7.1897 in Maartensdijk; op 35.4.1899 werden zoon Willem en dochter Cornelia Hendrika ingeschreven in de burgerlijke stand van Maartensdijk; Jonker senior schreef zich 19.8.1903 in in Zeist, Bergweg 2.
[2] Huwelijksaankondiging in Algemeen Handelsblad 23.2.1895; zie voor Fockens Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek (Kaapstad 1977) III, 309; G.J. Schutte, ‘Van Leek naar Pretoria en terug. De levensloop van dr. J.W. Fockens’, Historisch Jaarboek Groningen, 2013, 70-87, m.n. 77-78.
[3] M.M. (Mattie) Boom, Kodak in Amsterdam. De opkomst van de amateurfotografie in Nederland 1880-1920. (dissertatie Rotterdam 2017).
[4] De datering van Boom en het Rijksmuseum 1896-1900 (Boom, Kodak, 251) is dus onjuist.
[5] Boom, Kodak, 186, 251.
[6] Zie ook: onlinemuseumdebilt.nl/C.H.Jonker/fotografe-legt-rustenhoven-en-maartensdijk-in-het-fin-de-siècle-vast.
[7] ZAH, AVA IV nr. 1 Collectie Ansichtkaarten, De zusters Jonker, nr. 8.
[8] ZAH, AVA IV nr. 1 Jonker nr. 17.
[9]  ZAH, AVA IV nr. 1 Jonker nr. 21,