Terwijl ik me afvroeg hoe ik dit artikel over de Zuid-Afrikaanse schrijver Nataniël beginnen moest, vroeg mijn moeder of het kookboek Die Nataniël-kombuis, waar ik door bladerde, nieuw verschenen was. 1996, antwoordde ik. Met zo’n typische jaren 1990 omslag.

‘Ja, maar hy sou doelbewus so iets nou ook doen. Met hóm weet mens mos nooit.’

Inderdaad, want in dit kookboek vind je tussen recepten ook enkele hilarische korte verhalen en secties zoals ‘Wenke vir troues’ waarin Nataniël voorgeeft ‘graag my hulp’ te geven, maar die mij eigenlijk van de wal in de sloot helpen. Bijvoorbeeld, ‘Borsruikers: Vervang die tradisionele orgidieë deur blomme van versiersuiker, veral as jy vermoed dit gaan reën. Dit sorg vir eindelose pret en hou die vlieë van die buffet af’ (p. 24).

In een sectie voor keukenterminologie, ‘om dinge vir die beginner makliker te maak’, luidt een zo’n definitie: ‘Blind bak – Lei gereeld tot misverstande. Baie dames gryp tydens die lees van dié term na ’n vadoek en weet dan nie wie om te blinddoek nie. (Veral dié sonder huishulp.) Voer tertbak met deeg, plaas baksteen, boontjies of familielid binne-in en bak tot kors gaar is. Verwyder inhoud.’ (p. 30)

Om deze droge humor is Nataniël in Zuid-Afrika geliefd en gekend. En om z’n diepe en rauwe stem. En om wat we in Afrikaans ‘bekkigheid’ noemen. Mijn oma zegt graag, ‘Hy sê ’n ding mos nes dit is’. Ook zijn voorkomen is iconisch. Het boek Closet. The remarkable wardrobe of Nataniël (2017) laat dat in 260 pagina’s zien; en zijn kale hoofd is sinds vóór de millenniumwisseling als ‘Kaalkop’ de naam van zijn winkel en rubriekin het tijdschrijft Sarie geworden.  

Dat Nataniël zo geliefd en gekend is, raad ik niet maar. Wanneer mensen vragen naar mijn baan of studie, zijn ze bijna allemaal heel erg enthousiast (niet een reactie die een MA in literatuur vaak krijgt!) dat ik onderzoek doe naar Nataniëls toneelverhalen. Ze beginnen meteen te babbelen over wanneer ze voor het laatst naar een show van hem zijn gegaan of vertellen een favoriete grap of opmerking van hem (opnieuw lachend).

Nataniëls literaire stijl is zo kenmerkend dat er online, op forums of sociale media en in e-mail, verhaaltjes circuleren die zijn stijl overdrijven en aan hem toegeschreven worden. Hijzelf heeft dat heel kenmerkend ‘with great sadness and shock’ vernomen: ‘These stories are vile, tacky and BADLY WRITTEN. […] To anybody who has ever forwarded one of these to his or her address book, the following: Get a life. Save the planet, save the children, save the animals, save the forests, save your breath, save your soul, lose weight, buy a good book, go to church or try a new recipe. Life is too short to be wasted.’

Dat is een interessante inversie op het typische volksschrijverschap. Meestal wordt een populair verhaal door overlevering anoniem; de schrijver wordt van zijn tekst gescheiden en door zijn tekst overleefd. Het is echter Nataniëls persona die (Zuid-)Afrikaans volksbezit is geworden.

Nataniël is zelf een esthetische handelsnaam. Dat omhelst Nataniël de zanger, concertpianist, kok, essayist, cabaretier, acteur, filantroop, entrepreneur, entertainer, kenner van etiquette … Veel hiervan heeft Nataniël gemeen met de Zuid-Afrikaanse Evita Bezuidenhout en de Australische Dame Edna Everage, karakters gecreëerd door de acteurs Pieter Dirk-Uys en Barry Humphries. Echter zijn Dame Edna en Evita gescheiden van de daadwerkelijke Humphries en Dirk-Uys – de personages van Nataniël en iemand als de Americaanse RuPaul zijn (fictionele, maar authentieke) intensiveringen van hun zelven.

In 2017 vierde Nataniël 30 jaar bij het toneel. Hij heeft dus de overgang in Zuid-Afrika in die periode meegemaakt, en is grofweg van dezelfde schrijvende generatie als Afrikaanse prosaïsten Eben Venter, Dana Snyman, Marlene van Niekerk en Deon Meyer. De werkelijkheden van schrijvers komen natuurlijk op verschillende manieren tot stand en komen tot wisselende mate te voorschijn in hun teksten. Nataniël is niet bekend als geëngageerde schrijver, maar dat is niet wegens een gebrek aan melk  van medemenselijkheid.

Het bijzondere, het politieke van Nataniël is dat hij zichzelf durft te zijn. Ruwweg een derde van Nataniëls verhalen zijn Engels (al zijn bundels en veel shows zijn tweetalig, wisselend tussen Engels en Afrikaans). Zijn gehoor daarentegen is buitengewoon wit, maar dat moet volgens mij geen vals beeld geven. Dit witte (en vooral Afrikaanse) gehoor komt jaar na jaar naar Nataniëls shows en koopt zijn boeken, hoewel ze weten dat zij het zijn waarover hij vertelt, met wie hij (altijd met deernis) spot, op wie zijn satire gericht is. Nataniël is een cabaretier, en mag dus dingen zeggen tegen en over mensen die er normaal gezien niet naar zouden luisteren.

Met toegang tot Showmax of DStv kan men Die Nataniël-tafel of Edik van Nantes kijken. Men kan echt elk boek lezen dat of DVD van hem kijken die men vindt (of, post-COVID, enige show!). Ik kan allen die Nataniël nog niet hebben gezien aanraden bijvoorbeeld deze opname te kijken.

“Koor”, Rubber (1996):

Soos die verkiesing nou klaarmaak, so besef die vooroorlogse instansies hulle moet ook nou shape om aan die gang te bly, maar nie te veel nie, so bel hulle vir my, want ek is mos nou half tussenin. Nou bel hulle, man, kak wat nooit naby my wou kom nie.

Lui die foon, ek sê, Môre. Hier sit ’n diep stem op die lyn, sê hy’s van die Afrikaanse Stigting.

Nou sit ’n mens mos die foon neer. Maar ek sê vir myself, as hierdie man lyk soos sy stem, kan mens mos maar hoor wat hy wil hê.