Twee eeuwen geleden was zuidelijk Afrika volop in beweging. Stammenstrijd, intern en extern, (gedwongen) volksverhuizingen en veelal bloedige machtsstrijden kenmerkten de eerste decennia van de negentiende eeuw. Een centrale plaats in die periode, Mfecane of Difaqane genoemd, kreeg de Zulukoning Shaka (overleden in 1828). Hij vestigde zijn macht met list, geweld en discipline: hij legde alle jongens dienstplicht op gedurende vele jaren, ze werden gedrild en getraind, leerden gezamenlijk stampen met hun voeten, een yell schreeuwen en in rijen lopen en rennen.

De omringende stammen werden ingelijfd, door nachtelijke overvallen gedood, verjaagd; wie ontsnapte vestigde zich in moeilijk bereikbare oorden – bossen, kloven, bergen en holen. De Kaapse kolonisten die in 1835 en de jaren erna het binnenland introkken, zagen wijde velden zonder bewoning, puinhopen van verbrande en verlaten nederzettingen en ze ontmoetten vluchtelingen. Zo’n gebied was ook zuidelijk Natal. Met Shaka’s opvolger Dingaan kon Piet Retief, een van de leiders van de Afrikaner Voortrekkers, dan ook een overeenkomst tot afstand maken. Dingaan duldde echter in werkelijkheid geen gevaarlijke buren en liet daarom na de ondertekening van het contract Retief en zijn honderd metgezellen afmaken en andere Voortrekkerkampementen uitroeien. En paar jaren later vernietigden de Voortrekkers Dingaans macht en die van zijn concurrent, de Ndebele vorst  Mzilikazi, en keerde de relatieve rust terug in zuidelijk Afrika. 

Er is in en over die tijd veel geschreven, zoals de bibliotheek van het Zuid-Afrika Huis laat zien. Maar het Huis bewaart ook een aantal interessante historische realia uit die periode. Om te beginnen de uitrusting van een Zulu, gereed voor de strijd: een schild (van koeievel, wit-bruin), vijf assegaaien (met uiteenlopende gesmede punten) en vier kieries; de knop van een ervan is een zelfportret, het beeld van de oorspronkelijke maker/eigenaar. 

De herkomst van het schild is mij onbekend, het is al heel lang in het Huis te bewonderen. Een tweede historisch erfgoed is een model van de huifkar, waarmee de Voortrekkergezinnen het binnenland inreden. Die huifkar was niet alleen gedurende hun trek hun tehuis, maar in een vierkant gezet, met de disselbomen aan elkaar gebonden en de tussenruimtes gevuld, met doornstruiken bijvoorbeeld, vormden zij de muur van een bastion tegen vijandige aanvallen.
Het model is beschreven als ‘Houten polychroom beschilderde ossenwagen met huif (1938)’. Hij is in 1937 gemaakt door de ambachtsschool in Ficksburg (OVS) en was te bewonderen op de Grote Trek-tentoonstelling, die eind 1938 in Amsterdam en in 1939 in nog enkele andere Nederlandse steden te bezoeken was. In december 1938 vond in Zuid-Afrika de grote Grote Trek-herdekking plaats, een eeuw na de dood van Retief en de zijnen en de overwinning op Dingaan bij Bloedrivier. Die tentoonstelling (in het Amsterdamse A.M.V.J.-gebouw) stond over supervisie van SASVIA (Suid-Afrikaanse Studente Vereniging in Amsterdam) en werd georganiseerd door Fred. Oudschans Dentz met steun van de Nederlandse Zuid-Afrikaanse Vereniging, aan wie hij later ook zijn archief overgaf.       

De Voortrekker François Roos, die de Zululegers persoonlijk kende, schreef in 1842 (in een manuscript dat te vinden is in het ZAH) dat Dingaan de traditionele uitrusting van de Zulukrijger van een korte assegaai (en schild) heeft veranderd. Traditioneel rende de horde strijders, schouder aan schouder, op de vijand af die door de schok van die massa wankelde en door een assegaai neergestoken werd. De aanval stimuleerde de adrenaline van de Zulustrijder en versterkte zijn moed om ‘den vijand tot in het gezigt te naderen en een worsteling tusschen man tegen man aan te gaan’; zijn korte assegaai fungeerde dus als een soort dolk. Geconfronteerd met het geweer, voerde Dingaan echter de lange assegaai als werpspies in.

Die vergt grote oefening, kan pas gegooid worden op een afstand die de kogel of assegaai van de tegenpartij ook haalt, de worp is minder precies en geeft momenten voor onzekerheid of angst. De Zulu had nog een wapen: zijn kierie. Een (slaan)stok of wandelstok, verklaart het Afrikaanse woordenboek, gemaakt van hard, taai hout, een kop aan de top.

Net als de assegaai (die ook als mes en zeis fungeerde) had ook de kierie huiselijke functies, zelfs als spade in de tuin. Als wapen leverde hij harde klappen. Retief was gedood doordat verscheidene klappen van kierie-koppen zijn schedel verbrijzelde, schreef Roos, die enkele jaren later aanwezig was toen een Voortrekkercommando zijn skelet vond.

Assegaai, kierie en huifkar typeren de jaren van de Grote Trek in de periode 1835-1845.