Niq Mhlongo schrijft sinds zijn debuut in 2004 gestaag voort aan een oeuvre dat steeds interessanter wordt. In zijn nieuwste roman, Paradise in Gaza, laat hij zien hoe het geloof in hekserij de levens van vele Zuid-Afrikanen beïnvloedt.

Wie Niq Mhlongo volgt op Facebook, zal zien dat deze sympathieke Zuid-Afrikaanse schrijver nog maar zelden thuis is. Mhlongo werd in 1973 in Soweto geboren en studeerde Afrikaanse letterkunde en politicologie aan de Universiteit van de Witwatersrand. Hij publiceerde vier romans: Dog Eat Dog (2004), After Tears (2007), Way Back Home (2013) en Paradise in Gaza (2020), en twee verhalenbundels: Affluenza (2016) en Soweto, Under the Apricot Tree (2018). Dit laatste boek werd in 2019 zowel bekroond met de Herman Charles Bosman Literary Prize for English Fiction en de Nadine Gordimer Short Story Award. Mhlongo nam als gastschrijver deel aan uitwisselingsprogramma’s in Duitsland en de Verenigde Staten, geeft regelmatig schrijfworkshops in binnen- en buitenland en is een graag geziene gast op internationale literatuurfestivals. Wat het Nederlandse taalgebied betreft, nam Mhlongo in 2006 deel aan het Winternachtenfestival in Den Haag, terwijl er op de website van Vlaams-Nederlands Huis DeBuren in Brussel een podcast te vinden is.

Man tussen twee vrouwen

Het wordt dus tijd om aan de hand van Mhlongo’s meest recente roman, Paradise in Gaza, nader met het werk van deze schrijver kennis te maken.

  Het verhaal speelt zich af in de jaren zeventig en tachtig van de twintigste eeuw. En hoewel de gebeurtenissen beginnen en eindigen in Soweto, een township bij Johannesburg, is de voornaamste plaats van handeling Gaza, een dorpje in Gazankulu, destijds een thuisland in het noordoosten van Zuid-Afrika (nu deel van de provincie Limpopo).

Aan het begin van het verhaal maken we kennis met Mpisi, die vanuit Soweto, waar hij woont en werkt, terugkeert naar zijn geboortedorp voor de begrafenis van zijn moeder. Mpisi heeft twee vrouwen: zijn eerste vrouw, Khanyisa, die in Gaza is achtergebleven, en zijn tweede vrouw, Ntombazi, die hij in Soweto heeft leren kennen. Mpisi heeft Giyani, de zoon van hem en Ntombazi, meegenomen naar het dorp. Als Giyani op raadselachtige wijze verdwijnt, moet Mpisi alleen naar Soweto terug. Ntombazi, die tijdens Mpisi’s afwezigheid is bevallen van hun tweede kind, Amu, raakt buiten zinnen als ze hoort dat Giyani vermist wordt. Ze is ervan overtuigd dat het verlies van haar oudste kind een straf is omdat zij door haar stadse leventje het contact met de voorouders heeft verwaarloosd. Ze moet gehoorzamen aan haar roeping en een opleiding volgen tot iyanga (traditionele genezer). Ntombazi’s uktuthwasa (initiatie) duurt wel tien jaar. Voor Mpisi zit er niets anders op om hun nieuwe baby, Amu, onder te brengen bij Khanyisa, die zelf enkele maanden geleden ook een kind van hem heeft gekregen.

Hekserij

Paradise in Gaza speelt zich af vóór de politieke omwenteling van de vroege jaren negentig. In de roman worden verschillende aspecten van het wrede apartheidsstelsel aangestipt, zoals de pasjeswetgeving, landonteigening, gedwongen verhuizingen, arbeidsmigratie en verscheurde gezinnen. Terwijl Mpisi in de stad lijdt onder de stakingen waardoor hij maandenlang zonder inkomen zit, worstelen Khanyisa en de twee jongens in het dorp met de gevolgen van de jarenlange droogte. ‘Paradise’ is, ironisch genoeg, de naam van de boerderij waar de dorpelingen voor een hongerloon te werk gesteld worden. Khanyisa herinnert zich nog goed dat deze grond vroeger aan haar familie behoorde.

Maar het is niet alleen de historische werkelijkheid die het leven van Mhlongo’s personages zwaar maakt. Hun beleving en handelswijze worden evenzeer bepaald door de strenge regels van het traditionele Afrikaanse geloof. De dorpelingen zijn ervan overtuigd dat Mpisi’s vader zijn moeder behekst heeft en dat Giyani weggenomen is door een reusachtige waterslang. Ntombazi doet na haar initiatie goede zaken door als waarzegster in de township de uitkomst van de protesten te voorspellen. Met dit laatste laat Mhlongo zien dat het traditionele geloof in de beschreven periode ook voorkwam in een stedelijke context. Waarschijnlijk is dit vandaag de dag nog steeds zo.

Uniek inkijkje

Het is opmerkelijk dat Mhlongo het traditionele geloof in de bijna 300 pagina’s die de roman telt, nergens afdoet als bijgeloof. In een interview op de website van de Sunday Times (8 februari jl.) vertelt hij dat hij voor dit boek uitgebreid onderzoek heeft gedaan naar Afrikaanse spiritualiteit. De roman is opgedragen aan Vusamazulu Credo Mutwa, een Zulu sangoma die in 2020 op 99-jarige leeftijd is overleden en die veel over dit onderwerp heeft gepubliceerd.

Paradise in Gaza biedt een gedetailleerde blik op de rituelen en praktijken van deze geloofswereld. Vooral de uitvoerige beschrijving van Ntombazi’s uktuthwasa is bijzonder, omdat het hier gaat om kennis die gewoonlijk alleen met ingewijden wordt gedeeld.

Romantechnisch valt er wel een en ander op het boek aan te merken. Zo verspringt het perspectief telkens tussen de vele personages en worden verschillende spannende wendingen niet goed uitgewerkt. Door die losse flodders verlies je later je belangstelling. Ik was verrast toen de belangrijkste verhaallijnen aan het slot toch nog netjes bij elkaar werden gebracht, maar dat einde kwam te abrupt en was onvoldoende voorbereid.

Erg jammer, en vast niet alleen voor een internationaal publiek, is dat de dichtregels in het Zulu die als motto aan het begin van de meeste hoofdstukken staan, nergens worden vertaald. Daardoor missen lezers die het Zulu niet machtig zijn, waarschijnlijk een belangrijk stuk zingeving.

Natuurlijk hebben auteurs als Zakes Mda en Mandla Langa in hun romans ook elementen uit de traditionele Afrikaanse geloofswereld verwerkt. Maar anders dan bij deze oudere schrijvers zou ik bij Paradise in Gaza niet willen spreken van ‘magisch realisme’. De magie die Mhlongo hier beschrijft, is voor een deel van de Zuid-Afrikaanse bevolking nog steeds reëel. Mhlongo doet recht aan deze belevingswereld, zonder ironie of opsmuk. Dat maakt Paradise in Gaza een interessante aanvulling op de Engelstalige Zuid-Afrikaanse literatuur.

Niq Mhlongo, Paradise in Gaza. Kaapstad: Kwêla, 2020. ISBN: 9780795709722. Epub ISBN: 9780795709739. 304 pagina’s, prijs:  R 285.00.