Geen Nederlands tekenaar was toen en eerder zo populair als Johan Braakensiek, schreef Elsevier in 1899. Dat lijkt bevestigd door het aantal van meer dan 260 tekeningen van zijn hand die het Zuid-Afrikahuis bezit, voor het grootste deel getekend in de jaren daarna: 1900-1902.

Braakensiek (1858-1940) tekende voor De Amsterdammer. Weekblad voor Nederland, nu beter bekend als De Groene Amsterdammer. Toen was het een blad voor de radicale, links-liberale ontwikkelden. Volgens de historicus C.H. Slechte (De Boekenwereld, jrg 4, 1988) woonde Braakensiek de wekelijks redactievergadering bij, waar inhoud en richting van het blad besproken werd. Inclusief het onderwerp voor Braakensieks tekening, het commercieel lokkertje dat als ‘Bijvoegsel’ kopers moest aantrekken. Soms maakte hij een schetsje al tijdens de vergadering dat dan kritisch werd bestudeerd door de redacteuren.

Die wekelijkse tekeningen, 24 x 38 op een vel van 31 x 47 cm, waren overigens niet zijn enige bijdrage tot de Amsterdammer, vaak werd ook in het blad zelf nog een tekening van Braakensiek afgedrukt. Tekeningen die met snelle lijnen situaties en personen schetsten, en één geheel vormde met de titel erboven en het onderschrift: samen een boodschap, die luchtigjes personen en houdingen pijnlijk-duidelijk tuchtigden.

In de jaren van de Anglo-Boerenoorlog waren Braakensieks spotprenten vol bewondering voor de Boeren en afschuw van John Bull, de verpersoonlijking van de sluwe, astrante, dominante, slechte en domme Engelse imperialisten. Braakensieks tekeningen werden druk verzameld – het Zuid-Afrikahuis bewaart minstens vijf of zes van zulke verzamelingen, overwegend uit de jaren 1896 (Jameson Raid) en later en, wat volgde na een tijd van oplopende spanning: de oorlog van oktober 1899-mei 1902.

Braakensiek was bepaald niet de enige maker van spotprenten over de Boerenoorlog, niet in Nederland en al helemaal niet in het buitenland. Fotograferen was rond 1900 nog een hele kunst en foto’s moesten gelithografeerd worden alvorens afgedrukt te kunnen worden in krant of blad. Tekeningen waren gemakkelijker te steendrukken – Braakensiek zette de tekeningen zelf op de steen. De tekeningen konden ook beter gevoelens en emoties uitdrukken. Ze boden de tekenaar de mogelijkheid een eigen stempel daaraan te geven; een eigen John Bull tekenen bijvoorbeeld, een stereotiepe Engelsman.

Die naam wordt tegenwoordig weinig meer gebruikt, anders dan die van zijn bentgenoten Uncle Sam, de Beer en Marianne (als typen voor Duitsland nam Braakensiek de keizer (Wilhelm) en zijn Nederlandse Maagd had iets van de jonge Wilhelmina). John Bull is vermoedelijk wel de oudste van dit gezelschap van personificaties van naties/landen. Hij was ooit ontdekt door een Schot, die in 1712 de gemiddelde, gewone, rondborstige Engelsman, simpel en eerlijk, John Bull noemde. Een koopman, een plattelander, met een welvarende gestalte, blozend van gezondheid en ‘met de wangen van een trompetter’. In de loop van die achttiende eeuw werd hij gekleed in jacquet en kniebroek, en hij werd in de tijden van de Franse revolutie en Napoleontische oorlogen het type van de goed vaderlander, die stond voor zijn mening en dus bereid was te vechten voor wat hij ook geloofde (heel anders dan de verwijfde Fransman met zijn mooie praatjes). In de negentiende eeuw werd John Bull reislustig, een internationaal handelaar in goederen als vooruitgang (industriële revolutie, parlementaire vrijheid, afschaffing van de slavenhandel) en imperialist. Eind negentiende eeuw domineerde John Bull de wereld: de wereldbol werd rood.  De Britse imperialisten vonden het daarom onaanvaardbaar, dat een kleine minderheid van achterlijke boeren hun kleine republiekjes in Zuid-Afrika zich niet voegden tot het veilige, moderne wereldrijk. Die Boeren waren eigenlijk voormalige Kaapse kolonisten, die in de wildernis staatjes had opgericht, en in 1852/1854 had Londen die republiekjes Oranje-Vrijstaat en Transvaal republiekjes maar de vrijheid gelaten. Om dat al snel te berouwen, toen diamanten en goud er voor het oprapen bleken.

Daarom liep de spanning op tussen Engeland en de Zuid-Afrikaanse Boerenrepublieken Oranje-Vrijstaat en Transvaal. In 1852/1854 had Londen die republiekjes de vrijheid gelaten, om dat al snel te berouwen toen diamanten en goud er voor het oprapen bleken. In 1881 werden de Engelsen bij Amajoebaberg pijnlijk met hun neus gedruktop de gehechtheid van de Transvalers aan hun onafhankelijkheid, maar dat verhinderde het ‘perfide Albion’ niet om de beëindiging daarvan in gang te zettenmet de Jameson Raid (1896), gevolgd door de Anglo-Boerenoorlog van 1899-1902. De ooit eerlijke, vaderlandslievende John Bull was een sluwe, bazige, egoïstische, machtswellustige imperialist geworden en hij werd internationaal aangevallen door journalisten en spotprent-tekenaars.

Kampioen van die tekenaars van spotprenten in Nederland was dus Johan Braakensiek. Hij tekende John Bull in allerlei standen, maar ook de naïeve koningin Victoria, de ministers Joe Chamberlain (met monocle voor een oog) en Salisbury, en veldmaarschalk Roberts (na een tijdje met zijn ‘trauma’ generaal De Wet) – keer op keer werden zij door de Boeren voor gek gehouden.

Braakensieks spot weerspiegelt Nederlands toenmalige houding tegenover Engeland, gebaseerd op de rivaliteit tussen Nederland en Engeland, de tegenstander gedurende vele zeeoorlogen in de eeuwen daarvoor en destijds koloniaal concurrent, evenals de speciale belangstelling van Nederland voor de stamverwanten en hun Hollands-Afrikaanse republieken. Hij tekende met intellectuele spot en beschaafde afkeer van een grote buur, hanteerde humor als vormgeving van betrokkenheid, afschuw, machteloze boosheid, en dat steeds herhaald aan de hand van de actualiteit. Die actualiteit is historie geworden, vereist nu zelf enige uitleg en kennis van de geschiedenis. Maar wie die aandacht opbrengt, wordt beloond. Hij heeft dan zelfs enige moeite met de uitspraak van Slechte uit 1988 ’dat Braakensiek als tekenaar vrijwel vergeten’ was.

Slechte vond hem overigens wel ‘onsterfelijk door Dik Trom’. Het jeugdboek van C.Joh. Kievit over die dikke, brutale en ondeugende bengel met een gouden hart, die een ezel temde door er achterstevoren op te gaan zitten en bij de staart te pakken (1891), werd slecht verkocht, totdat uitgever Kluitman Braakensiek vroeg om illustraties voor de tweede druk (1899) – de grondslag voor een inderdaad ongekend en voortgaand succes. Maar kijk eens naar wat spotprenten: hadden John Bull en Dik Trom niet dezelfde vader?