Recensie

Een keten van wreedheid

29 juni 2021
Auteur: Hans Ester
Foto:

Delen:

De Tweede Anglo-Boerenoorlog van 1899-1902, ook wel de Vrijheidsoorlog genoemd, is tot op heden een zeer vruchtbaar literair thema. De uiterlijke feiten van deze strijd der Boerenrepublieken tegen Engeland zijn in Zuid-Afrika alom bekend. Daarom is het voor romanschrijvers een grote uitdaging om aan het werkelijke gebeuren recht te doen en tegelijkertijd een fictieve ruimte te claimen voor een eigen verhaal.

De roman Kamphoer uit 2014 van François Smith demonstreerde deze oefening op de epische evenwichtsbalk reeds door te vertellen over een gevangene in een concentratiekamp die haar lichaam aan Engelse officieren verkoopt om te kunnen overleven. In de oorspronkelijk Engelstalige roman Hier ben je veilig van de uit Schotland afkomstige schrijver Damian Barr (geb. 1976) is Sarah van der Watt uit Ventersburg samen met haar zesjarige zoon Fred gevangene van het kamp bij Bloemfontein. Haar man Samuel vecht tegen de Engelsen. Om aan kinine voor de doodzieke Fred te komen, biedt Sarah zich – in navolging van haar vriendin Helen – aan een Engelse korporaal aan.

De transactie verloopt anders dan de korporaal zich had voorgesteld en Sarah en Helen gaan in de aanval. Sarahs man Samuel geeft in 1901 de strijd op en tekent de verklaring van loyaliteit jegens de Engelse koning(in). Voor Fred komt de omslag te laat. Hij sterft in het kamp.

De gevangenen in kamp Bloemfontein zijn daar extreem onveilig. De onveiligheid is het absolute tegendeel van de veilige bescherming die de Engelse soldaten aan de Boerenvrouwen en kinderen zeggen te bieden. Honger, ongedierte en ernstige ziekten zijn de realiteit.

De vraag naar de plek waar een mens echt veilig is, zet zich in Barrs roman voort in de tijd. Meteen al in de ‘Proloog’ die in oktober 2010 speelt, draait het gebeuren om de vraag of de zestienjarige jongen Willem veilig zal zijn in het heropvoedingskamp ‘Nuwe Sonsopkoms Safari Rangers’.  Voordat Willems tijd in het door een pseudo-generaal met keiharde hand geleide kamp aanbreekt, richt de verteller terugkijkend de aandacht op zijn grootmoeder Rayna en zijn moeder Irma. Hun leven is vol problemen geweest. Ze werden al op jonge leeftijd zwanger en moesten vechten voor hun onafhankelijkheid tegenover heerszuchtige mannen.

Willem is een buitenbeentje. Hij is dol op dieren, op Harry Potter en op Britney Spears. Willems kennis van planten en bomen is fenomenaal. Van sport moet hij niets hebben. Zijn klasgenoot Anton sart hem voortdurend en noemt hem “moffie” (homo). Moffie is op Afrikaanstalige scholen het ergste scheldwoord dat je naar je hoofd kunt krijgen. Als moffie ben je een slapjanus, een onechte man met verkeerde neigingen. Als moffie is Willem aan de chicanes van de andere jongens overgeleverd. Totdat hij de sater Anton met diens hoofd tegen een wasbak knalt en de school als gevolg daarvan (volkomen onterecht volgens Willem) [naar zijn gevoel] vaarwel moet zeggen.

Moeder Irma en haar vriend, de oud-militair Jan, willen van Willem af en melden hem aan bij het gesticht van de generaal. Daar breekt de hel pas echt los voor Willem. Het eten is uiterst beroerd, de lichamelijke afmattingen zijn bovenmenselijk zwaar, van jezelf wassen is geen sprake. De groep jongens waar Willem toe behoort is onderling niet solidair. Daar zorgt het knechtje van de generaal, John David Volker, wel voor. Op school was Anton een etter. Hier in het kamp is Volker een sadist van het zuiverste water. En opnieuw duikt het scheldwoord “moffie” op. Willem en zijn tentgenoot Geldenhuys krijgen dit etiket opgeplakt en zijn daarmee vogelvrij.

Hoe extreem onveilig het strafkamp is, blijkt nog het duidelijkst na een mislukte ontsnappingspoging van Willem en Geldenhuys. De mishandelingen die als straf volgen, breken hun laatste krachten. De astmatische Geldenhuys sterft en Willem wordt gered door oma Rayna aan wie hij een selfie met zijn kapotte gezicht wist te sturen. Na een langdurige periode van ziekte trekt Willem bij zijn oma in. Hij zal nooit meer gezond worden.

De generaal en zijn knecht Volker worden door de vrouwelijke rechter Violet Khwezi tot levenslang veroordeeld. Net als zijn grote voorbeeld Eugene Terreblanche blijkt de generaal als aanhanger van de Afrikaner Weerstandsbeweging een lafaard en een smerige leugenaar te zijn. Nu pas krijgt de generaal een naam: Samuel van der Watt. Hij is een nazaat van Sarah van der Watt. Het kamp van de generaal ligt op het terrein van het vroegere concentratiekamp. Het loodzware graafwerk dat de jongens van het kamp moesten doen, is bedoeld om de verborgen bezittingen van honderd jaar daarvoor naar boven te halen. ‘Veilig thuis’ willen zijn in een onveilige wereld is het overkoepelende verlangen van Sarah, Helen, Fred, Rayna, Irma, Willem en Geldenhuys. Dat verlangen wordt beschaamd, het meest nog in het leven van Willem.

De roman bestaat uit delen die aanvankelijk los van elkaar lijken te staan, maar die tenslotte een hechte vertelstructuur vormen. Hier vindt epische integratie op overtuigende wijze plaats. De waarheid van de roman ligt op het vlak van de geschiedenis die in Zuid-Afrika niet tot rust en vrede komt, maar telkens opnieuw de strijd met de boze vijand wil aangaan. De roman legt tevens de bron van het onbehagen zichtbaar dat het leven in Zuid-Afrika voor de beschouwer nog altijd kenmerkt: de hoogschatting van fysieke dominantie, thuis en op de scholen.

Damian Barr, Hier ben je veilig. Roman. Vertaald door Roeleke Meijer-Muilwijk. Utrecht 2021: Uitgeverij Mozaïek. 320 blz., prijs € 21,99.    

Meer nieuws

21 maart 2024, Uit het Huis
Nieuwe medewerker in het Huis: Tara Neplenbroek
Mijn naam is Tara en sinds maart neem ik de communicatie en evenementen van het Zuid-Afrikahuis voor mijn rekening. Ik ben afgestudeerd als neerlandica en ik heb een grote passie voor literatuur en cultuur.
21 maart 2024, Actueel
Presentatie: The Role of Cinema in the Construction of the South African Empire, 1900-1960
Presentatie: The Role of Cinema in the Construction of the South African Empire, 1900-1960
19 maart 2024, Journalist in het Huis
Joernalis in die Huis: Denique Smith
Sinds 2016 verblijven er journalisten van het Zuid-Afrikaanse Media24 op de Keizersgracht. Tijdens hun verblijf van twee maanden doen de journalisten buitenland-ervaring op en schrijven zij over Nederland en Europa voor hun eigen media in Zuid-Afrika. In maart en april 2024 verblijft Denique Smith in het appartement boven het Zuid-Afrikahuis! Over Denique Ek is Denique Smith en tans […]

Bezoekadres

Keizersgracht 141-C
1015 CK Amsterdam
+31(0)20-6249318

Openingstijden

Vragen en afspraken

Neem contact op

Volg ons