Er zijn van die boeken waar je niet omheen kunt. Niet vanwege de schrijfstijl, wel omdat ze dankzij zeer degelijk journalistiek onderzoek een onweerlegbaar bewijs opleveren. In dit geval het bewijs dat er ook vanuit Zuid-Afrika ten tijde van de Apartheid honderden dodenvluchten plaatsvonden. Ik heb het over Death Flight van de Zuid-Afrikaanse onderzoeksjournalist Michael Schmidt.

Om een boek als Death Flight te begrijpen, is het goed om even terug te gaan in de tijd. We praten over de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw; de jaren waar het bij de westerse (buitenlandse) politiek eigenlijk maar om één ding ging: de angst voor het communisme. In Zuid-Amerika was het duidelijk: alles was geoorloofd om het communisme buiten de deur te houden. Dictators als Pinochet in Chili en Videla in Argentinië hadden er geen moeite mee om linkse opponenten compleet te laten verdwijnen dankzij de beruchte dodenvluchten. Daarbij werden politieke gevangenen, meestal nadat ze waren gemarteld, vanuit een vliegtuig in zee gegooid.

Ook bekend is dat voornoemde dictator-generaals van een comfortabele nachtrust konden genieten dankzij de permanente steun van mensen als president Nixon van de Verenigde Staten, zijn adviseur Henry Kissinger, en later, president Reagan en niet te vergeten de Iron Lady van Engeland, Margaret Thatcher. De Falkland-oorlog maakte het een beetje ingewikkelder, maar ieder nadeel had zijn voordeel: de Britse oorlogsvliegtuigen konden dankzij Augusto Pinochet, de persoonlijke vriend van Margaret Thatcher, bijtanken in Chili.

Wat voor Latijns-Amerika gold, gold ook voor Zuid-Afrika. De leiders van de westerse wereld spraken voor de bühne graag over het verderfelijke Apartheidssysteem, maar ze bleven het regime van Vorster en Botha wel degelijk steunen: zuidelijk Afrika mocht niet in communistische handen vallen. Dat leidde tot veel geheimzinnigheid. Het feit dat Zuid-Afrikaanse troepen bijvoorbeeld tot diep in Angola waren doorgedrongen om de Cubanen te bestrijden, die het Angolese MPLA te hulp waren geschoten, moest en zou geheim blijven. Maar dankzij het onderzoek van de legendarische Poolse journalist Ryszard Kapuscinski werd het toch bekend. Alle ingrediënten van de Realpolitik, waarbij – het liefst in het geheim – alles toegestaan was om dat verdorven communisme te bestrijden – het gold niet alleen voor Latijns-Amerika, maar ook voor Zuid-Afrika. Eén van de vragen die zich dan ook voordoet, is of er verbanden waren tussen bijvoorbeeld de regimes van Latijns-Amerika en Zuid-Afrika. Ja, die waren er, zo stelt Michael Schmidt in een podcast van het NIOD naar aanleiding van zijn boek. Maar dat de Argentijnse gezant in Pretoria specifieke kennis over de dodenvluchten deelde met de Zuid-Afrikanen, werd door Johan Theron, één van de hoofdrolspelers uit het gruwelijke drama, volgens Schmidt weer ontkent.  

In ieder geval, de Chileense en Argentijnse dodenvluchten zijn genoegzaam bekend. Dat er ook honderden dodenvluchten vanuit Zuid-Afrika plaatsvonden, waarbij gedrogeerde gevangenen, voornamelijk leden van de SWAPO, PAC en ANC, in de Atlantische oceaan werden gegooid (en een paar in de Indische Oceaan), is minder bekend. Het boek van Michael Schmidt voorziet in deze kennislacune. Hij ging in zijn onderzoek zeer degelijk te werk en interviewde tientallen betrokkenen, las talloze logboeken en schreef zo een zeer gedetailleerd en overtuigend boek over de schokkende consequenties van een vuil systeem.

Het begon min of meer met leden van de Selous Scouts in Rhodesië, zeer kleine geheime eenheden die tegen de ZANU- en ZAPU-strijders vochten, maar die na de onafhankelijkheid van Zimbabwe naar Zuid-Afrika vluchtten. Ze brachten kennis met zich mee, bijvoorbeeld hoe van een (voormalige) onafhankelijkheidsstrijder, soms met behulp van drugs, een medeplichtige te maken. Maar ook kennis over biologische en chemische oorlogvoering, bijvoorbeeld hoe je dode,, vergiftigde lichamen in het gebied van de vijand kunt gooien met als doel die vijand te vergiftigen.  

Met goedkeuring van de hoogste militaire- en regeringsgelederen, en op de achtergrond de onmisbare Wouter Basson, bijgenaamd ‘Dr. Death’, en zijn kennis van chemische en biologische oorlogvoering begon het project. Het kreeg de codenamen Delta 40, of Barnacle, of ‘Operation Dual’, of er werd gesproken over het zogenaamde ‘Civil Cooperation Bureau (CCB)’, dat in het geheim de juiste opponenten moest identificeren. Die opponenten waren bijvoorbeeld SWAPO-strijders, of zelfs vroegere strijders die inmiddels medeplichtig waren geworden, maar van wie ‘geen gebruik’ meer kon worden gemaakt. Daarnaar gevraagd in de eerder genoemde podcast, vertelt Schmidt dat het vooral die gevangenen waren die moesten verdwijnen, van wie verwacht werd dat ze geen informatie meer zouden kunnen verstrekken. Kortom, ze waren nutteloos.

Zeer gedetailleerd beschrijft Schmidt tot in detail hoe een aantal van die dodenvluchten verliepen. Majoor Neil Kriel en zijn co-piloot Johan Theron kregen dan bijvoorbeeld via de radio een bericht om ‘twee pakketten’ op te halen ‘ter verwijdering’. Grote vraag voor de heren was of het om gevangenen ging die gedrogeerd waren, of dat ze reeds overleden waren. Eén keer namelijk vond het lugubere voorval plaats dat een gevangene in het tweemotorige vliegtuig bij bewustzijn kwam en er een gevecht ontstond, dat in het voordeel van de Zuid-Afrikaanse militairen werd beslecht. Betere injecties moesten voortaan dat soort incidenten voorkomen. Wanneer de gevangenen (meestal waren het twee tegelijk) in het vliegtuig waren geladen, volgde na verloop van tijd een tussenstop in de woestijn op een geheime plek. Daar werd benzine bijgetankt en de gevangenen werden van hun kleding ontdaan. Dan ging het richting de Atlantische Oceaan. Na ongeveer een uur meldde Kriel dan via zijn headset dat het moment was gekomen. Theron maakte dan zijn stoelriem los, ging naar achter, deed de buitendeur open en werkte de twee lichamen één voor één het vliegtuig uit.

Het hoeft verder geen betoog. Met dit soort gedetailleerde beschrijvingen overtuigt Michael Schmidt de lezer dat ook Zuid-Afrika een plek verdient in het schokkende lijstje van dodenvluchten-landen als Chili, Argentinië en Frans Madagascar – waar het ooit begon. Met een overdaad aan details en veel (militaire) afkortingen is het boek niet altijd eenvoudig te lezen. Maar het is een noodzakelijk boek voor al diegenen, die beweren ‘dat het met die Apartheid eigenlijk wel meeviel’. Schmidt draagt het boek dan ook op aan de families van de honderden mannen – en één vrouw – die ‘zijn verdwenen’ onder Operatie Dual van 12 juli 1979 tot 12 december 1987.

Michael Schmidt: Death Flight. Apartheid’s Secret Doctrine of Disappearance. Tafelberg Publishers. EAN 9780624088615

Binnenkort beschikbaar in de bibliotheek!