Interview met landkunstenaar Strijdom van der Merwe

De afgelopen decennia maakte de Zuid-Afrikaanse landkunstenaar Strijdom van der Merwe internationaal naam met zijn subtiele interventies in het landschap. Het liefst gaat hij de natuur in zonder vooropgezet plan, op zoek naar het onverwachte. Dan maakt hij geometrische vormen met ter plekke gevonden materialen, die hij vastlegt voor de natuur zijn werk weer ongedaan maakt. Naar aanleiding van het eind vorig jaar over zijn werk verschenen boek Stilspraak door Carina van der Walt, sprak ik Van der Merwe over zijn werkwijze en artistieke drijfveren.

U ging pas landkunst maken na een carrière als grafisch ontwerper. Hoe bent u landkunstenaar geworden?
Ik ben op een boerderij bij Meyerton opgegroeid, een half uur zuidwaarts van Johannesburg. Als jongetje speelde ik eindeloos in het bos en bij de rivier. Je krijgt dan vanzelf oog voor de kleine variaties in de natuur: de kleuren, de texturen. Tijdens mijn studie grafisch ontwerp experimenteerde ik met tijdelijke installaties, bijvoorbeeld door rijen bakstenen in de faculteit neer te leggen. Dat kreeg een vervolg toen ik als grafisch ontwerper al mijn vrije tijd benutte om de natuur in te gaan en daar dingen te maken. Op mijn dertigste realiseerde ik me dat ik echt niet gemaakt was om van 9 tot 5 op kantoor te zitten. Mijn docenten hadden me boeken laten zien van landkunstenaars als Robert Smithson, Michael Heizer en Richard Long, dus ik wist dat er mensen waren die daar hun brood mee verdienden. Dat gaf me uiteindelijk het vertrouwen om mijn baan op te zeggen en vol voor de landkunst te gaan.

Hoe ontstaat een landkunstwerk?
Als ik iets uit mezelf maak loop ik gewoon de natuur in, met een open mind. Dan vallen je vanzelf elementen op als stenen of takken. Daar maak je iets mee in relatie tot de omgeving, een boom of schaduwen. Bij het documenteren van het werk speelt die relatie een belangrijke rol. Daarom maken veel landkunstenaars hun eigen foto’s: je wilt een moment in de natuur zo goed mogelijk overbrengen en je weet wat daarvoor van belang is, welk licht of perspectief nodig is. En soms loop je de natuur in en gebeurt er niets, dat kan ook.

Bij een commissie is dat anders. Je moet dan ook iets maken wat langer blijft staan. Voor Oerol op Terschelling bijvoorbeeld heb ik eerst over het eiland gewandeld en vervolgens ben ik de kleine lokale bibliotheek ingedoken om meer te weten te komen over de geschiedenis van het stadje. Ik maakte uiteindelijk een lijn van rode vlaggen die de verbinding tussen oceaan, strand en duinen visualiseerden: de natuurkrachten waardoor het eiland is ontstaan.

De meeste landkunst maakt u in uw thuisland Zuid-Afrika. Gaat u op een andere manier te werk in een Europees landschap?
Dat is het spannendste, werken in een nieuw landschap. In Zweden of Zwitserland valt sneeuw, van Nederland herinner ik me de prachtige wildbloemen in de berm langs het fietspad. Dat schept nieuwe mogelijkheden. In mijn thuisland kan ik me als Zuid-Afrikaanse kunstenaar niet losmaken van de geschiedenis van het landschap waarmee ik werk. Als ik hier een landschap zie weet ik dat het er op een bepaalde manier uitziet door politieke ideeën uit het verleden of omdat er gemijnd is naar goud of diamanten. Ik probeer die kennis altijd te gebruiken in mijn werk.

Uw permanente landkunstinstallatie ‘am/pm Shadow Lines’ bij een verlaten diamantmijn van DeBeers aan de Zuid-Afrikaanse westkust is daar een goed voorbeeld van.

Inderdaad. Ik werd gevraagd een werk te maken als onderdeel van een rehabilitatie van het ontgonnen landschap. Toen ik er ging kijken bleek er honderden kilometers lang geen plant, dier of vogel te vinden te zijn. Het enige wat bewoog waren de schaduwen. We hebben toen zo’n 6000 ton aarde verplaatst om honderd-meter-lange lijnen van twee meter hoog te maken, die de hele dag door andere schaduwen werpen. Er is heel veel aarde verplaatst, maar het resultaat is subtiel. Daarmee verschilt mijn benadering denk ik van die van de vroege Amerikaanse landkunstenaars: zij maakten een gigantisch gat en drongen zo hun ego op aan het landschap. We maakten ‘am/pm Shadow Lines’ zo’n tien jaar geleden en ik kijk af en toe op Google Earth hoe het er nu uitziet. De laatste keer zag ik dat er kleine plantjes op groeien, het wordt teruggewonnen door de natuur

Maakt die onvermijdelijke teloorgang deel uit van het werk?
Het gaat eigenlijk om het maakproces zelf. Het moment dat je het werk gemaakt hebt en een stap terugzet. Het is koud of warm, je hoort de stilte, voelt de warme woestijnwind. De truc is om dat moment zo goed mogelijk vast te leggen voordat het vloed wordt of de wind opsteekt. Dan nog is die ervaring moeilijk te delen met het publiek. Vandaar dat veel landkunstenaars een installatie maken als ze hun werk tonen in een galerie of museum.

Hoe verhoudt u zich tot de kunst van de San?
De San waren misschien wel de eerste landkunstenaars. Zij maakten tekeningen met natuurlijke materialen als oker en bloed van de dingen die zij zagen en dan trokken ze weer verder. Het ging hen ook om de ervaring, zij maakten geen kunst om te verkopen, maar voor zichzelf.

Sommige van uw werken zijn duidelijk door mensenhanden gemaakt, maar andere werken lijken bijna deel te zijn van de natuur.

Ik ben een minimalist en hou van herhaling. De natuur is prachtig maar chaotisch, waardoor een interventie met een geometrisch patroon heel effectief is. Ik zorg ook altijd dat er geen hand- of voetafdrukken te zien zijn rond het werk. Op het strand kies ik bijvoorbeeld een moment waarop het zand heel hard is zodat ik geen voetstappen achterlaat. Hoewel ik de natuur voor een kort moment manipuleer moet het nog steeds over de natuur gaan en niet over mijzelf in de natuur.

Bij een werk als ‘Clearing a circle under a jacaranda tree’ vraag je je inderdaad af: hoe heeft hij dit gedaan?
Het is een beetje zoals Michelangelo zei over een blok marmer, het figuur is er al, vanbinnen, ik hoef het marmer alleen nog maar weg te halen. Zo was het ook met dit werk. Het enige dat ik hoefde te doen was een bepaalde hoeveelheid van de bloesem weg te halen. Toen ik de bezem pakte en het begon te vegen gebeurde iets heel bijzonders: de lijnen op het wegdek werden onverwacht zichtbaar en werden deel van het werk. Daar gaat het mij om: het onverwachte dat gebeurt terwijl je bezig bent.

Klik hier voor de website van Strijdom van der Merwe.

Carina van der Walt, Stilspraak. Strijdom van der Merwe en landkuns. [z.p.]: SUN Press (imprint van African Sun Media), 2020. 278 p., geïllustreerd (fullcolour). ISBN 978-1-928480-64-8 (boek), R650; ISBN 978-1-928480-65-5 (e-boek), R520.