Een serieuze literaire roman over twee christelijke godsdienstfanaten? Je verwacht het niet, anno 2021. Maar volgens schrijver Francois Smith is de toename van religieuze sekten op het Zuid-Afrikaanse platteland wel degelijk een fenomeen van deze tijd.  

Die getuienis, de derde roman van Francois Smith, heeft als motto een Bijbelcitaat, Genesis 22:2. In het betrokken hoofdstuk krijgt Abraham van God de opdracht zijn zoon Isaak te offeren om zo zijn trouw aan God te bewijzen. Abraham aarzelt niet. Maar als hij zijn zoon op het altaar heeft gelegd en op het punt staat hem te doden, komt een engel tussenbeide. Het bewijs is geleverd, in Isaaks plaats wordt er een ram geofferd en God belooft dat hij Abraham rijkelijk zal zegenen.

Die getuienis (‘De getuigenis’) gaat over geloofsvertrouwen, al zullen sommige lezers misschien liever van godsdienstwaanzin spreken. De hoofdpersonen, Gerbrand en Retha, zijn 21^e-eeuwse lekenpredikers. Ze wonen en werken bij een spiritueel centrum op een boerderij even buiten Mookgophong (voorheen Naboomspruit) in de provincie Limpopo, in het noorden van Zuid-Afrika.

Reis naar het verleden

Het verhaal begint als Gerbrand een uitnodiging krijgt om een lezing te geven tijdens een opwekkingsbijeenkomst in Ventershoop. Gerbrand en zijn vrouw Retha beschouwen de uitnodiging als een opdracht die rechtstreeks van God komt. Net als Abraham willen ze aan hun heilige opdracht voldoen. Maar dan moeten er nog wel wat praktische obstakels overwonnen worden. Zo is hun oude Mercedes te krakkemikkig voor zo’n lange reis, en ook hebben ze geen geld voor benzine. Vooral Retha vindt echter dat ze maar gewoon moeten vertrekken, in het geloof dat ‘Vader’ zal voorzien. En het moet gezegd worden: dat gebeurt ook. Voor ze op reis gaan, kunnen ze ergens een modern karretje lenen en onderweg ontmoeten ze telkens mensen die gegrepen worden door hun boodschap en ze wat geld toestoppen.

Om hun bestemming te bereiken, moeten ze vanuit Limpopo zo’n 800 kilometer naar het zuiden rijden, door Gauteng en de Vrystaat tot diep in de Oostkaap. Sommige plaatsnamen klinken bekend, zoals Pretoria en Winburg. Maar geleidelijk rijst de vraag of de dorpen die Gerbrand en Retha aan doen, wel echt bestaan. Waar ligt Ventershoop eigenlijk, wil Retha al vroeg in het verhaal weten. En toen zij, een stadsmeisje uit de rijke oostelijke voorsteden van Pretoria, Gerbrand negentien jaar geleden leerde kennen, wist ze ook niet waar zijn geboortedorp lag. ‘Gerbrand het van nêrens gekom. Dis wat ek dink. Ek bedoel, Swartvlei?’ De schrijver wekt de illusie dat dereis in deze road novel langs bestaande plaatsen voert. In werkelijkheid roept Smith hier een allegorisch landschap op, waarbij de namen ‘Ventershoop’ en ‘Swartvlei’ niet toevallig gekozen zijn.

De reis voert in eerste instantie naar plekken uit Gerbrands jeugd. Geleidelijk worden de duistere geheimen uit zijn jongensjaren onthuld. Maar Gerbrand en Retha hebben samen ook een geheim. Pas als ze op de terugweg ongewild in hun oude buurt in Pretoria belanden, wordt duidelijk welk drama zich daar heeft afgespeeld.   

Twee stemmen

Het manuscript van Die getuienis behaalde dit jaar de tweede plaats in de Groot Romanwedstryd van NB-uitgewers. De waardering is terecht, want Die getuienis is bijzonder knap geschreven. Het hele boek bestaat uit de twee getuigenissen van Gerbrand en Retha. Het afleggen van een getuigenis past binnen de charismatische geloofscultuur waar Gerbrand en Retha deel van uitmaken. Retha wil beschrijven wat ze onderweg hebben meegemaakt, als bewijs van Gods grootheid; vervolgens zal ze haar getuigenis in een mail aan hun hele adressenbestand sturen. De status van Gerbrands tekst is minder duidelijk, maar in elk geval wisselen de teksten van deze twee ik-vertellers elkaar af telkens af, in fragmenten van een enkele alinea tot een paar bladzijden lang.

Beide stemmen zijn duidelijk herkenbaar. Retha’s stem klinkt blijmoedig, vol kinderlijk geloof, en af en toe laat ze – typisch voor het milieu waar ze uit komt – een opgetogen ‘awesome’, ‘amazing’ of ‘unbelievable’ vallen. Haar vreugde over alle giften die ze ontvangen, blijkt achteraf ook bij haar karakter te passen. Gerbrands woorden klinken tobberiger; hij wordt achtervolgd door de traumatische herinneringen aan zijn jeugd in Swartvlei, en zijn nieuw gevonden geloof kan zijn twijfels niet zonder meer wegdrukken. Gerbrand en Retha hebben allebei een eigen perspectief op de gebeurtenissen. Ze zijn, zoals Gerbrand al vroeg in het boek opmerkt, ‘een vlees, maar nie een gees nie’.

De knap volgehouden afwisseling van de twee stemmen geeft het verhaal een pulserend ritme. Een enkele keer wordt een bepaalde gebeurtenis twee keer verteld. Maar dan zorgt de verschuiving van het perspectief voor verdieping.

Godsdienstige sekten op het platteland

Het intertekstuele spel met het verhaal van Abraham en Isaak roept spanning op. Gerbrand en Retha zijn net zo overtuigd van hun heilige taak als Abraham. Maar zal er in hun geval ook een engel zijn die ze te hulp komt?

Het geloof dat Gerbrand en Retha aanhangen, is niet dat van de drie hoofdstroomkerken binnen de Afrikaner gemeenschap: de Nederduits Gereformeerde Kerk, de Gereformeerde of Dopperkerk en de Nederduits Hervormde Kerk. Het spirituele centrum waar zij vier jaar geleden, na een moeilijke periode in hun leven, een veilige have hebben gevonden, heet ‘Bevryding in Christus Bediening’. De zogenaamde ‘bevrijdingsbediening’ gaat ervanuit dat een mens pas bevrijd is als de boze machten die hem in hun greep houden, door gebed uitgedreven zijn. In de beleving van Gerbrand en Retha liggen Satan en zijn demonen altijd op de loer. Dromen, visioenen en schijnbare toevalligheden hebben voor hen een magische betekenis.

Het bijzondere van deze roman is dat de schrijver, Francois Smith, de geloofsbeleving van zijn personages niet in twijfel trekt of belachelijk maakt. Er zit een element van humor in Retha’s blijdschap over al die schenkingen die ze ontvangen; háár geloof heeft ook wel iets van het welvaartsevangelie (in de woorden van psalm 23: ‘Die Here is my herder; niks sal my ontbreek nie’). En Gerbrand wordt veel meer geplaagd door angsten en onzekerheden dan hij laat blijken als hij zijn evangelisatiewerk doet. Maar Smith is er niet op uit om bijvoorbeeld een persiflage te maken van het geloof van zijn personages.

Dit wil niet zeggen dat hij het met ze eens is, of dat hij denkt dat ze goed bezig zijn. In een interview met Kerneels Breytenbach voor Netwerk24 heeft Smith verteld dat hij zich zorgen maakt over de wildgroei aan charismatische sektes op het Zuid-Afrikaanse platteland. (Het bekendste voorbeeld is waarschijnlijk de voormalige aardappelboer Angus Buchan, die tegenwoordig gebedsbijeenkomsten houdt waar tienduizenden gelovigen op af komen.) Volgens Smith gaat de geloofsbeleving in deze sektes niet zelden gepaard met ver-rechtse politieke sentimenten. Het is deze realiteit, die door intellectuelen in de grote steden niet opgemerkt wordt of slechts als een verwaarloosbare factor beschouwd wordt, die Smith in Die getuienis heeft willen verbeelden en doorgronden.

Francois Smith, Die getuienis. Kaapstad: Tafelberg, 2021. ISBN 9780624092353. 160 blz., R250. Ook verkrijgbaar als e-boek.

Binnenkort verkrijgbaar in de bibliotheek.