RetroSpectrum

Het Zuid-Afrikahuis beheert de grootste collectie Zuid-Afrikaanse (vak)literatuur buiten Zuid-Afrika. Naast de bibliotheek en de beeldbank is er ook een archief waarin tal van bronnen opgeslagen en bewaard worden. De collectie bevat materiaal van persoonlijke brieven tot (spot)prenten, van jaarverslagen tot tijdschriften en uiteraard boeken.

In de collectie van het Zuid-Afrikahuis liggen bijvoorbeeld meer dan 15.000 pagina’s van het Maandblad Zuid-Afrika, de voorloper van Spectrum. In deze rubriek nemen we u mee terug naar de tijden waarin het huidige digitale Spectrum als papieren Maandblad werd uitgeven. Een selectie van berichten en artikelen uit het Maandblad koppelen we in deze serie aan de actualiteit.

In 2001 schreef Ineke Majoor in het Maandblad Zuid-Afrika een artikel met de titel ‘Het gevecht om gelijk recht bij Adam Small en andere swart skrywers’. Een beknopt verslag van een lezing door Dr. Stewart van Wyk werd gevolgd door een beschouwing van het werk van Adam Small, de dichter en toneelschrijver wiens werken, zo Majoor, ‘kunnen worden gezien als voorlopers in de Afrikaanstalige protestliteratuur’.

Twintig jaar verder maakt het Zuid-Afrikahuis zich op voor een discussiemiddag over het DWK, het ‘drietalig woordenboek van het Kaaps’, een project dat niet alleen voor de geboorte van het democratische Zuid-Afrika, maar zelfs twee decennia geleden ten tijde van Majoors artikel ondenkbaar was. Hoe heeft deze emancipatie van een jarenlang onderdrukte taalvariant zich zo razendsnel kunnen voltrekken?

Verscheidene dichters hebben nog tijdens de apartheidsjaren de weg geplaveid voor latere auteurs, rappers en taalkunstenaars van allerlei pluimage. In 1980 schreef de dichter Peter Snyders een bijtend ironisch gedicht over de achterstelling van de ook door hem gesproken Kaapse taalvariant en het gebrek aan zelfrespect van de sprekers van die taalvariant. Die variant noemde hij ‘gammattaal’ (gammat is een van ‘Mohammed’ afgeleide term die wordt gebruikt om zgn. ‘kleurlingen’ mee aan te duiden, maar als beledigend kan worden ervaren):

Samen met de Kaapse moedertaalspreker en polyglot Lionel heb ik in een video over het Kaaps, een onderdeel van onze videoserie ‘Oranje anderkant de wereld’, een poging gewaagd dit gedicht te ontleden. Daarnaast verdiepten we ons in de pioniersarbeid van hiphopformaties als Prophets of da City en Brasse Vannie Kaap. Die laatste groep heeft een heel lied aan het Kaaps gewijd. In het nummer ‘My Taal’ van het album ‘Ysterbek’ (2006) leggen de rappers uit waarom ze zich van het Afrikaans, meer specifiek van hun Kaapse variant van die taal bedienen, en zetten ze zich af tegen het label ‘coloured’ of ‘kleurling’:[1]

Volgens Derilene Marco, onderzoekster aan de Universiteit van de Witwatersrand, hebben de mannen van Brasse Vannie Kaap met dit lied onder meer ‘de kracht willen onderstrepen die uitgaat van eigenaarschap over je taal’. Anderzijds gebruiken de rappers diezelfde taal, het Kaaps, om afstand te doen van de termen ‘coloured’ en ‘kleurling’. De woorden liegen er niet om: “In my taal sê ek vir jou: I am not a coloured of ’n kleurling”. Ze roepen de vraag op aan wie het Kaaps heden ten dage precies toebehoort.

Tussen 2001 en 2021 hebben de sprekers van het Kaaps niet stilgezeten: hiphopartiesten als bijvoorbeeld Early B, Jitsvinger en Hemelbesem timmeren stevig aan de weg en borduren voort op het pionierswerk van onder meer Brasse Vannie Kaap. Het klassieke werk van dichters als Adam Small en S.V. Petersen heeft de weg geplaveid voor hedendaagse woordkunstenaars als Ronelda S. Kamfer en Nathan Trantraal, en ook het succes en belang van de voorstelling ‘Afrikaaps’ mag in dezen niet ongenoemd blijven. De publicatie van het drietalig woordenboek mag in deze emancipatie van het Kaaps een nieuwe mijlpaal heten.

Toch roept de taal nog steeds de nodige controverse op. Zo schreef Candice Jantjies in haar artikel ‘Kaaps: deel van die standaard’ op LitNet in 2017 het volgende: “Dit is my probleem met Kaaps as skryftaal – baie skrywers van Kaaps volg weinig spel- en taalreëls na en maak staat op die manier waarop hulle praat. Maar is die manier waarop hulle skryf werklik ’n korrekte refleksie van Kaaps as omgangstaal?”

Het is zaak van meet af aan te bestuderen hoe dit woordenboek zijn weerslag zal vinden in de geschreven én gesproken taal van alledag, en welke rol het zal spelen in de verdere emancipatie van het Kaaps. Wat voor het Afrikaans geldt, een jonge taal die zich in de relatief korte geschiedenis van zijn bestaan in een noodvaart heeft ontwikkeld en zich voor die ontwikkeling heeft moeten losmaken van het zo verwante Nederlands, geldt voor het Kaaps in extremis: die tegelijkertijd oeroude en piepjonge taalvariant heeft weliswaar voet aan de grond gekregen, maar nog geen vaste grond onder de voeten.

In 2001 gebruikte Ineke Majoor voor ‘de taal van de kleurling’ de naam ‘Kaaps-Afrikaans’. Het is veelzeggend dat we heden ten dage kortweg over het ‘Kaaps’ spreken: de naam ‘Afrikaans’ ontstond immers op zijn beurt als afkorting van ‘Afrikaansch-Hollandsch’. Of we het Kaaps over nog eens twintig jaar in plaats van een taalvariant of dialect werkelijk als taal zullen zien? Het verschil tussen talen en dialecten is een heet hangijzer in de linguïstiek. Zo merkte een student van de beroemde taalwetenschapper Max Weinreich ooit schertsend op: “Een taal is een dialect met een leger en een vloot.” Of, in het geval van het Kaaps, een dialect met een drietalig woordenboek – of hoe?

[1] De tekst – en een rake analyse – zijn te vinden in Derilene Marco, A “coloured” history, a Black future: contesting the dominant representations in the media through hip-hop beats (Universiteit van die Witwatersrand, Johannesburg, 2009).