2 november 2021Meer dan zestig jaar na haar dood in het Chileense stadje Gorbea, stuit Dirk Wolthekker op een hem onbekende oudtante van wie niemand in zijn naaste familie meer iets wist. Aanleiding was een half afgemaakte familiestamboom: die zette hem op het spoor van Rolfina Wolthekker (Groningen 1872 – Gorbea 1950) die onder de Nederlandse verwanten klaarblijkelijk in de vergetelheid was geraakt. De historicus/journalist bijt zich vast in dit vrouwenleven en traceert haar vier continenten omvattende omzwervingen.
Als veertienjarige komt Rolfina na de dood van haar ouders in het Groningse Roode Weeshuis van waaruit ze op 21-jarige leeftijd naar Amsterdam vertrok. Drie jaar later keert ze als volleerd naaister terug en zou ze trouwen met ‘de handschoen’: haar echtgenoot, de Groninger Thomas Le Clerq was haar vooruitgegaan richting Pretoria. Daar was hij werkzaam voor de Nederlandsch-Zuid-Afrikaansche Spoorweg Maatschappij, beter bekend als de ZASM. De auteur slaagt erin Rolfina Le Clerq-Wolthekkers levensloop te plaatsen binnen de context van haar tijd en haar positie als jonge, en later gehuwde vrouw uit de middenstand.
Zo krijgen we een beeld van het opgroeien als wees en jonge vrouw aan het eind van de negentiende eeuw. Ook de emigratie van Thomas en haar zelf naar de Transvaal wordt verbonden aan informatie over de aanleg van de spoorlijn richting Lourenço Marques (nu Maputo) en de spanningen in de verhouding tussen de onafhankelijke Boerenrepublieken en de Britse autoriteiten in de Kaap en Natal. Opmerkelijk is wel dat aan informatie over de omgang met de geïnstitutionaliseerde scheidslijn op grond van ‘ras’ nagenoeg voorbij wordt gegaan.
Na hun repatriëring ten tijde van de Zuid-Afrikaanse oorlog, arriveren de hoogzwangere Rolfina en Thomas in 1900 weer in Nederland om vandaar binnen een jaar opnieuw te vertrekken naar onbekende oorden. Dit keer met als doel de Amerikaanse staat Texas. De auteur verbindt deze bestemming aan hun eerdere migratie naar de Transvaal door te verwijzen naar de steun van de Verenigde Staten aan de strijd van de Boeren tegen de Britten. De gouverneur van Texas had de ontheemde Boeren gratis land aangeboden, maar wat de auteur niet vermeldt is dat deze geste samenhing met de wens de witte bevolking van deze staat te versterken. Spoedig bleek de keuze voor dit bestemmingsoord geen succes. Rolfina zou niet tegen de hoge temperaturen bestand zijn geweest, aldus de auteur in navolging van het verhaal van een kleindochter.
Binnen een jaar waren ze opnieuw terug in Nederland, waar Thomas eerst werk vond in Enschede (machinebankwerker bij Stork), Amsterdam (werkspoor) en Tiel (papierfabriek), voordat ze zich ten derde male over de Oceaan lieten vervoeren. In het kielzog van Thomas’ zus en haar man en ‘enige honderden van hun Afrikaanse (bedoeld wordt Afrikaner) kompanen’ (p. 127). Opnieuw slaagt de auteur er op deze manier in een verband met Zuid-Afrika te leggen met een verwijzing naar de naam ‘Colonia Nueva Transvaal’, waar Rolfina en Thomas met andere Nederlanders en Afrikaners uit de Transvaal terecht kwamen. Maar ook door aandacht te besteden aan de export van Chileense salpeter naar Duitsland, die vervolgens werd ingezet bij de productie van munitie, die dan weer naar de Boerenrepublieken werd geëxporteerd. Een fascinerende driehoeksrelatie die nog meer aandacht verdient.
Net als in Texas lokte de Chileense overheid migranten uit Europa door gratis land beschikbaar te stellen; land dat eerder met geweld was ontnomen aan de Mapuche-indianen. Eenmaal in deze fase van het reisverhaal aangekomen, besteed de auteur meer aandacht dan voorheen aan de gemarginaliseerde positie van de oorspronkelijke bewoners die de dupe werden van de Europese koloniale bezetting. Hoezeer dat tot op de dag van vandaag nog doorwerkt blijkt als Wolthekker in 2018, op weg naar het graf van Rolfina, wordt geconfronteerd met protestdemonstraties van Mapuche, die hun achtergestelde positie in de Chileense samenleving aan de kaak willen stellen. Des te opmerkelijker als hij even later stelt dat ‘Chili altijd een land van grootgrondbezitters [was] geweest.’ (p. 203) Ongetwijfeld een slip van de pen, te meer omdat de auteur even later uitgebreid stil staat bij de retoriek van het ‘lege land’ als ‘politiek-strategisch alibi voor het voeren van een bevolkingspolitiek die als belangrijk doel had de verzwakking van het inheemse volksdeel dan wel versterking van het centrale (lees: koloniale) gezag.’ (p. 207) Deze retoriek van Terra nullius deed evenzeer in Zuid-Afrika en de Verenigde Staten als in Zuid-Amerika opgeld als legitimatie van de bezetting van het land door Europese nieuwkomers.
Ondanks de nodige ontberingen hielden Rolfina en Thomas het vol als nieuwkomers in Chili. Zij en hun kinderen hebben er zich gevestigd en bij het graf van Rolfina eindigt de reis van Dirk Wolthekker naar zijn ‘uit de familiegeschiedenis gevallen’ oud-tante. Maar niet nadat de contacten met haar nazaten waren hersteld en zij nog een bezoek brachten aan de geboorteplaats Groningen van hun (over)grootmoeder. Het was een inspirerende reis om te volgen, hoewel Rolfina noch Thomas echt uit de verf komen. De ondertitel van het boek: ‘het bewogen emigratieavontuur van een weesmeisje uit Groningen’ is dan ook minder gelukkig gekozen, omdat het verhaal maar niet echt ‘bewogen’ wil worden. Door het ontbreken van egodocumenten, zoals brieven, dagboeken, of reisverslagen, komen we nimmer te weten hoe Rolfina haar eigen reizen heeft beleefd. De auteur probeert dat gemis te compenseren door een – soms irritante hoeveelheid – vragen op te roepen, bijvoorbeeld als hij refereert aan de inhoud van de brieven die vanuit Nederland naar Pretoria gestuurd hadden kunnen worden: ‘Hoe is het daar? Hebben jullie voldoende te eten? En een huisje? Is het niet gevaarlijk met al die wilde dieren? Er zijn daar toch leeuwen en olifanten?…etc’ (pp. 83-84). Om daar vervolgens zelf, op basis van de bestaande literatuur antwoord op te geven.
Een andere manier waarop Wolthekker zijn reisverhaal ‘bewogen’ probeert te maken, is door vergelijkingen te maken die soms leiden tot pijnlijke uitglijders. Bijvoorbeeld wanneer hij het heeft over de repatriëring van het Nederlandse spoorwegpersoneel en andere oorlogsvluchtelingen, die in 1900 vanuit Transvaal naar East-London reisden. ‘Wie die reisverslagen leest’, zo stelt hij, ‘moet direct denken aan de deportaties van de Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog’ (p. 98). Zonder te kort te willen doen aan de geleden ontberingen is er een cruciaal verschil tussen een reis die leidt naar een vooropgezette massamoord en een begeleide reis naar een haven van waaruit men aan het oorlogsgeweld kan ontsnappen. Om de identificatie van de lezer met de hoofdrolspelers te verhogen, vergelijkt hij op een ander moment de migraties van Rolfina en haar gezin met die van de Chilenen die onder Pinochet in de jaren 1970 naar Europa vluchtten om aan martelingen en geweld te ontkomen (p. 130). Ook die vergelijking zorgt voor kromme tenen.
Toch weet Dirk Wolthekker op andere momenten zinvolle verbanden te leggen, waarmee de Werdegang van een Nederlandse migrante een zinvolle kapstok biedt voor een transnationale geschiedenis tussen Nederland, Duitsland, Zuid-Afrika, Texas en Chili.
Dirk Wolthekker, Verre verwachtingen. Het bewogen emigratieavontuur van een weesmeisje uit Groningen. Amsterdam: Balans, 2021. ISBN 9789463821650. 304 pp.
