In het spoor van Madiba

Michiel van Dam is dol op boeken en op motorreizen. Zijn eerste Zuid-Afrikaanse motoravontuur was in 1988. Sindsdien heeft hij er veel motortochten gemaakt en stapels boeken verzameld. Nu combineert hij zijn twee voorliefdes in de artikelenserie PadVat, op de motor in het spoor van Zuid-Afrikaanse schrijvers en boeken over Zuid-Afrika. Ditmaal maakt hij met twee vrienden een motortocht die de jolijt uit de televisieserie Long Way Down combineert met wijsheid uit Nelson Mandela’s autobiografie Long Walk to Freedom.

Het Apartheidsmuseum in Soweto is groot en indrukwekkend. Daar steekt het huisje waar Nelson en Winnie Mandela woonden bescheiden tegen af. Hoewel Nelson er zelf niet lang heeft gewoond, was hij er toch reuze trots op.
Een man is geen man zolang hij geen eigen huis heeft, schreef Madiba in zijn autobiografie. Madiba is een respectvolle koosnaam voor Nelson Mandela, ontleend aan de Madiba-clan waarin hij werd geboren, aan de Wilde Kust in de huidige Oost-Kaapprovincie. Dat is over de snelste route zo’n 950 kilometer vanaf Soweto. Maar wij zoeken niet de snelste route.

Bij Mandela House op Vilakazi Street nummer 8115 in Orlando West, Soweto, starten we de motoren voor onze Long Way to Mandela, blij om de grootsteedse jungle van Soweto en Johannesburg achter ons te laten. We hebben ons driekoppige reisgezelschap in een jolige bui De Drie Padvarkies gedoopt, naar het Afrikaanse woord “padvark” voor wegpiraat.
Na de eentonige vlakte ten zuiden van Johannesburg naderen we de Drakensbergen en de grens met het koninkrijk Lesotho. Uit dit grensgebied tussen hemel en aarde trokken de voorouders van Mandela in de zestiende eeuw naar de kust, waar ze in het Xhosa-rijk werden opgenomen.

De Grote Boze Wolf in dit verhaal is apartheid. Dat monster steekt zijn kop op bij plaatsen onderweg die met Mandela te maken hebben. Zoals in Soweto en ook langs de R103 bij Howick, waar Nelson Mandela op 5 augustus 1962 werd aangehouden en gevangen genomen door het apartheidsregime, om daarna 27 jaar in gevangenschap door te brengen. In 2012 opende op deze plaats The Mandela Capture Site: een museum en een monument dat vanuit één blikpunt gezien een portret van Nelson Mandela vormt.

It was a clear, cool day and I revelled in the beauty of the Natal countryside. Just past Howick, I noticed a Ford V-8 filled with white men shoot past us on the right… Suddenly, in front of us, the Ford was signaling us to stop. I knew in that instant that my life on the run was over.

A tall man came over to the window. He introduced himself as Sergeant Vorster of the Pietermaritzburg police and produced an arrest warrant. He asked me to identify myself. I told him that my name was David Motsamayi. He nodded, and then said, ‘Ag, you’re Nelson Mandela and you are under arrest.’

Op de motor is het onderweg zijn het eigenlijke doel van de reis, dus maken we onze Long Way to Mandela graag wat langer. Na The Mandela Capture Site rijden we rond het noorden van Lesotho de provincie Vrystaat binnen.
De Vrystaat heeft altijd een magisch effect op mij, schrijft Mandela in zijn autobiografie. 

Met het vlakke, stoffige landschap zo ver het oog reikt, de weidse blauwe lucht en de eindeloze stukken gele maïsvelden, struiken en bosjes, kan het landschap van de Vrystaat mij opbeuren, ongeacht de stemming waarin ik verkeer. Als ik daar ben, heb ik het gevoel dat niets mij kan inperken, dat mijn gedachten zo ver en zo weids als de horizon kunnen afdwalen.

Precies hetzelfde gevoel van mateloze vrijheid dat de tv-serie Long Way Down uitstraalt, waarin Ewan McGregor en Charley Boorman op hun motorfietsen dwars door Afrika onderweg zijn naar de kust van Zuid-Afrika. Hun relaas staat bol van de lol die motorrijders met elkaar onderweg beleven.

Land van de Grote Droogte. Dat betekent het woord Karoo in de taal van de khoi-khoi, de oorspronkelijke bewoners van de Grote Karoowoestijn. Net als McGregor en Boorman werpen we stofwolken op als we grijnzend over onverharde wegen stuiven. De zon dondert neer op de droge vlakte en de drie motorrijders die daar als kleine stipjes doorheen schuiven.

Het rijden door de Grote Karoo is verslavend. De ruimte is enorm, om ons heen en boven ons. Eindeloos rollen de stofpaaie en teerpaaie door waar we overheen stuiven, terwijl het landschap om ons heen- vlaktes met wat struiken en gras, heel in de verte afgeronde bergbulten- slechts langzaam verandert.

We stoppen in Graaff-Reinet, een van de oudste steden van Zuid-Afrika, in1786 gesticht door onze eigen VOC als handelspost in het verre binnenland. De keurig gerestaureerde huizen zien er nog net zo uit als toen de stad werd gebouwd. Mooie Kaap-Hollandse gevels, imposante kerken, huizen met versierde veranda’s. En de McNaughton’s boekwinkel, een oase waarin je als bibliofiel uren kunt rondsnuffelen, om er met een stapel boekenbuit naar buiten te komen. Bovenop Mandela’s biografie: The Long Walk to Freedom.

Waarom zijn de hoofdstraten zo breed? Omdat een span ossenwagens erin moest kunnen keren natuurlijk, als de Boeren op hun Grote Trek een verkeerde afslag hadden genomen. Flauwe grappen zijn ondertussen het handelsmerk geworden van de Padvarkies.
Maar er is ook ruimte voor ontzagwekkende ervaringen, zoals de zonsondergang over de Valley of Desolation, op een presenteerblaadje bij het uitzichtpunt aan het einde van een zijweg door de natuur en bergen.

We pakken het spoor van Mandela weer op. Rechte wegen zijn niet het gangbare ideaal van Europese motorrijders, maar ze onderstrepen de onmetelijke ruimte die binnen de grenzen van Zuid-Afrika is gevat. Tussen plaatsnamen op de kaart kom je in Europa nog wel tankstations, restaurants, boerderijen en dergelijke tegen. Niet in de Karoo. Geen benzine of versnaperingen tussen stipjes op de grote kaart. Geen schaduw en geen schuilplaats voor regen, áls die komt. Slechts hier en daar een dorp, nog minder vaak een stad. Daarvoor moeten we aan de kust zijn. De omgeving van havenstad Port Elizabeth is omgedoopt tot Nelson Mandelabaai, maar wij hebben geen trek in grootsteedse drukte en rijden verder.

In het museum van Oos-Londen gaat een wondere wereld een piepklein stukje voor ons open. Naast de diorama’s met opgezette dieren bewonderen we de oudste menselijke schedel die ooit is gevonden (google op ‘Hofmeyr’), een opgezette dodo en een aantal coelacanten: oervissen waarvan men dacht dat ze al lang waren uitgestorven, tot er in 1938 een exemplaar in een vissersnet belandde, net buiten de kust van Oos-Londen, en er daarna nog een paar levende exemplaren werden aangetroffen. Dodo, Hofmeyr-schedel en coelacant zijn treffende symbolen van ‘n Afrikaans verleden.

Terug naar het nu, op onze Lange Weg naar Mandela.
Take a ride along the Wild Coast! De Transkei was tijdens het apartheidsbewind een onderontwikkeld ‘thuisland’ en nog steeds is de look & feel er veel ‘Afrikaanser’ dan in de toeristisch meer ontsloten gebieden van Zuid-Afrika. Een verademing voor de een, een tikkeltje té wild voor de ander. Maar we kunnen dit gebied niet overslaan. Want hier is Nelson Mandela geboren, in een dorpje, Mvezo genaamd. En hij droeg zijn hele leven dit landschap in zijn hart.
Van die tijd dateert mijn liefde voor het veld, het weidse landschap en de eenvoudige schoonheid van de natuur, de zuivere lijn van de horizon. In mijn hart was ik altijd nog een plattelandskind en niets kon me zo opbeuren als de blauwe lucht, het open veld en het groene gras.

Voor de verandering geen onverharde weg, maar een heuse klinkerweg, die ons naar het geboortehuis van Mandela brengt. We lezen een fraaie tekst op het bord dat naast de hutten van de familie Mandela staat.

It is through Nelson Mandela that the world cast its eyes on South Africa and took notice of the severe and organized repression of black South Africans. Yet is was also through Mandela that the world would learn the spirit of endurance, the triumph of forgiveness and the beauty of reconciliation. Indeed the story of Mandela is so much the story of South Africa.

Mandela’s geboortehut staat in de kraal die nog steeds door zijn Madiba-clan wordt bewoond. Geen foto’s graag, zegt de gids, uit respect voor de man en zijn familie. Hoeft ook niet. We zijn meer dan tevreden met het prachtige uit- zicht op de vallei tussen de bergen, waar de Mbasherivier omheen slingert – het uitzicht waar Mandela zijn hele leven naar terug verlangde.
Vanaf mijn vroegste jeugd dateert mijn liefde voor de open ruimte, de simpele schoonheid van de natuur, de schone lijn van de horizon.
Mooi gezegd, Madiba!

In Mvezo ligt Mandela’s navelstreng begraven, in het nabijgelegen Qunu, waar hij opgroeide, vond Mandela zijn laatste rustplaats. Ook zijn beschrijving van daarvan is nog steeds actueel:
Het dorp Qunu lag in een smalle, grazige vallei, doorkruist door heldere stromen en omringd door groene heuvels. Runderen, schapen, geiten en paarden graasden samen op de gemeenschappelijke weiden.

Voordat hij stierf, wees hij persoonlijk zijn kleinzoon Mandla aan om zijn erfenis te beheren. Mandla probeert geboortegrond en graf van zijn grootvader op de Werelderfgoedlijst te krijgen. Zodat iedereen, ongeacht ras, leeftijd, religie, vaderland of politieke voorkeur zijn respect kan betuigen aan de grote staatsman die het apartheidsbewind op de knieën hielp krijgen en daarna zorgde voor vrede en verzoening.
Maar, zoals Mandela het zelf zegt in zijn biografie:
Mijn Lange Weg is nog niet ten einde. Voor ons ligt een nog langere en moeizamere weg. Want vrij zijn betekent niet alleen maar je ketens afwerpen, maar ook een leven te leiden dat de vrijheid van anderen respecteert en ver- sterkt.
Kippenvel, ondanks de 40+ temperaturen. Terug in het motorzadel, mannen, op naar Mthatha. 

Zo nu en dan keerde Mandela terug naar zijn geboortegrond, ook toen hij in de Zuid-Afrikaanse media “de Zwarte Pimpernel” werd genoemd, omdat hij er bij zijn clandestiene werk voor het ANC telkens weer in slaagde uit de handen van het apartheidsregime te blijven.
De beste manier om te ontdekken hoe je zelf veranderd bent is teruggaan naar een plek die onveranderd blijft. Toen ik York Road, de hoofdstraat van Umtata, inreed, werd ik overspoeld door gevoelens van vertrouwdheid en dierbare herinneringen die horen bij de terugkeer uit een lange ballingschap. Hoewel er geen spandoeken en gemeste kalveren waren om de terugkeer van deze verloren zoon te vieren, was ik ongelooflijk blij mijn moeder, ons huisje en mijn jeugdkameraden terug te zien.

Ik heb altijd gevonden dat een mens een huis moet hebben in de buurt van de plek waar hij geboren is, schreef Mandela, om de rust te vinden die hem elders niet vergund is.

De erfenis van Nelson Mandela heeft een passend tehuis gevonden in de Mthata. In het Mandelamuseum blijven we veel langer hangen dan we voor mogelijk hadden gehouden, met drie wachtende motoren op de stoep. Want wat is er een hoop informatie te vinden!
We ontmoeten er de gids waar we een Mandelatoer door Transkei mee afspreken. Als Zimisele Gamakulu ons de volgende dag meeneemt op een toer door het groene, groene heuvelland, deelt hij een ware schat aan kennis over Mandela en de daarmee verbonden plaatselijke geschiedenis met ons.

Uit eerste hand. Want in het dorp aan de overkant van de weg waar Mandela begraven ligt, komen we langs het huis en terrein van de vader van onze gids, op nog geen paar honderd meter afstand van de Madiba-begraafplaats.
Zimisele neemt ons verder mee over verlaten stofpaaie tussen de heuvels waar tijd en ruimte vertragen. Hij toont ons de ruïne zien van het kerkje dat de kleine Nelson bezocht en de fundamenten van het lagere schooltje waar hij van zijn lerares Miss Mdingane zijn Engelse voornaam Nelson kreeg.

En we bezoeken de Grote Plaats, waar Nelson na de dood van zijn vader door zijn moeder heen werd gebracht.
Het was een vermoeiende reis, over rotsachtige wegen, heuvel op heuvel af, door talrijke dorpen, maar we pauzeerden niet. Laat in de middag kwamen we in een dorp. Middenin stond een prachtig groot huis dat alles wat ik ooit gezien had overtrof. Alles was prachtig onderhouden, en het was een toonbeeld van rijkdom en ordelijkheid. Dit was de Grote Plaats Mqhekezwemi, de koninklijke residentie van chief Jongintaba Dalindyebo. Dit was de regent die de komende tien jaar mijn voogd en weldoener zou zijn.

Chief Zanomthetho Mtirara heet ons welkom en leidt ons rond. In dit hutje sliepen Nelson en zijn neefje Justice, onder deze boom beraadslaagden de ouderen, waar Nelson ademloos naar luisterde. Hier ontwikkelde hij zijn gevoel voor democratische rechtvaardigheid.
Zoals alle Xhosa-kinderen verwierf ik mijn kennis hoofdzakelijk door kijken. We werden geacht te leren door na te volgen en na te leven, niet door te vragen. Als politicus heb ik me altijd laten leiden door de principes die ik voor het eerst door de regent in de Grote Plaats toegepast zag. Nooit zal ik de stelling van de regent vergeten: een leider, zei hij, is als een herder. Hij blijft achter de kudde en laat de behendigste voorlopen, waarop de anderen volgen, zonder te beseffen dat ze steeds vanuit de achterhoede worden geleid.

Meerdere zinnen uit Mandela’s autobiografie komen op de Grote Plaats tot leven.
Ik heb die lange weg naar de vrijheid afgelegd. Ik heb getracht niet te aarzelen, ik heb onderweg misstappen begaan. Ik heb echter het geheim ontdekt dat er achter iedere grote heuvel die je beklommen hebt alleen maar nog grotere heuvels te beklimmen zijn. Ik heb nu een ogenblik rust genomen om een blik te werpen op het glorieuze uitzicht om me heen, om terug te kijken op de afstand die ik heb afgelegd. Maar ik kan maar even rusten, want vrijheid brengt verantwoordelijkheden met zich mee en ik mag niet dralen, want mijn lange reis is nog niet ten einde.

Een man zou moeten sterven vlakbij de plaats waar hij werd geboren.
Maar die woorden werden voor Madiba niet bewaarheid. Hij overleed in Johannesburg op 5 december 2013. Zijn lichaam keerde terug naar Qunu en werd in de aarde begraven waarop hij als kind zo gelukkig had rondgelopen. 

Madiba blijft achter in zijn geboortegrond, maar onze Lange Weg is nog niet afgelopen.
Ik heb het altijd heerlijk gevonden om onder het rijden rond te kijken. Ik kom soms op de beste ideeën als ik door prachtige streken rijd met de wind in mijn gezicht.
Met die woorden van Mandela in gedachten stappen weer op de motoren, terug naar Johannesburg, waar Mandela woonde en waar hij werd veroordeeld tot de lange gevangenisstraf op Robbeneiland. Bij dat proces sprak Mandela de historische woorden:
I have fought against white domination and I have fought against black domination. I have cherished the ideal of a democratic and free society in which all persons live together in harmony and with equal opportunities. It is an ideal for which I hope to live and to achieve. But if needs be, it is an ideal for which I am prepared to die… Once you serve the people, you are committed for life.

Adressen:
Apartheidmuseum in Soweto: www.apartheidmuseum.org

Mandela-huis in Soweto: www.mandelahouse.com

Mandela Capture Site bij Howick: www.thecapturesite.co.za

Mandelamuseum in Mthatha en Nelson Mandela Youth and Heritage Centre in Qunu: www.nelsonmandelamuseum.org.za

Informatie over Transkei en de Oost-Kaap: www.visiteasterncape.co.za

Onze Mandela-gids in Transkei:

Zimisele Gamakulu
Tel. +27 060 684 5781
E-mail: zimgama@gmail.com

Dit artikel is mede tot stand gekomen middels een werkbeurs schrijvende journalistiek van Matchingfonds De Coöperatie.