RetroSpectrum

Het Zuid-Afrikahuis beheert de grootste collectie Zuid-Afrikaanse (vak)literatuur buiten Zuid-Afrika. Naast de bibliotheek en de beeldbank is er ook een archief waarin tal van bronnen opgeslagen en bewaard worden. De collectie bevat materiaal van persoonlijke brieven tot (spot)prenten, van jaarverslagen tot tijdschriften en uiteraard boeken.

In de collectie van het Zuid-Afrikahuis liggen bijvoorbeeld meer dan 15.000 pagina’s van het Maandblad Zuid-Afrika, de voorloper van Spectrum. In deze rubriek nemen we u mee terug naar de tijden waarin het huidige digitale Spectrum als papieren Maandblad werd uitgeven. Een selectie van berichten en artikelen uit het Maandblad koppelen we in deze serie aan de actualiteit.

Deze maand een artikel uit het jaar 1947.

Wie de soms omstreden geschiedenis van de verhoudingen tussen Nederland en Zuid-Afrika wil bestuderen, doet er goed aan het maandblad Zuid-Afrika in te zien. Bijna honderd jaren lang na 1923 verschafte het informatie over de culturele en economische betrekkingen tussen de beide landen. Neem het jaar 1947, twee jaar na de Tweede Wereldoorlog en eentje vóor de verkiezingen van 1948 die de Nationale Partij in Zuid-Afrika aan de regering bracht en het apartheidsbeleid aankondigde. Het gecombineerde nummer voor september en oktober 1947 van Zuid-Afrika, 12 bladzijden op bruingeel houthoudend papier, geeft een artikeltje over Culturele Betrekkingen.
De oorlog in september 1939 en de bezetting van Nederland in mei 1940, hadden de culturele relaties tussen beide landen stilgezet. Toen Engeland Duitsland de oorlog verklaarde, spleet het Kabinet Hertzog-Smuts in Zuid-Afrika: vijf ministers volgden Hertzog die neutraliteit wilde, zes volgen Smuts en zetten zich in voor de strijd tegen Duitsland; Hertzog kort erna, de Nationale Partij stond voor de neutraliteit. In 1947 was de voor-oorlogse wereld voorbij, de elementen voor de nieuwe waren koude oorlog, dekolonisatie, socialisme en democratie en internationale samenwerking. Prof.dr. Jhr P.J. van Winter, hoofdredacteur van het maandblad Zuid-Afrika, bezocht Zuid-Afrika in dat jaar, waar hij onder meer lezingen gaf over de Indische kwestie, even vreemd als dreigend voor Zuid-Afrika. Op verzoek schreef hij in het Kaapse dagblad Die Suiderstem een artikel over ‘Nederland en Zuid-Afrika’, waar Pieter Beukes, hoofdredacteur van Die Suiderstem, een aanbeveling voor schreef. Het maandblad Zuid-Afrika gaf beide door. Van Winters uitgangspunt was de stamverwantschap, gevolg van historische banden, gemeenschappelijke erfenisssen als kerk en taal. Maar dat was niet alles. Beiden landen stonden niet alleen, behoorden tot een internationale wereld, stonden open voor anderen en waren deelnemers aan de wereldstromingen, hadden besef van verantwoordelijkheid, maar waren ook bewust van eigen geschiedenis, karakter en kracht. Die verantwoordelijkheid sloot democratisch beleid in. Beiden waren zich bewust van het eigen recht en wilden bijdragen aan de wereldproblemen. Stamverwantschap, vroeger geven en ontvangen, nu delen als gelijken. Beukes beklemtoonde die gelijkheid: de deelname van Zuid-Afrika aan de strijd tegen nazi-Duitsland bewijst het. Taal en cultuur van de Afrikaners zijn ook nu gewaarborgd, en herstel van de ‘samenwerking met Nederland sal ‘n groot intellektuele voordeel wees’.

Wat moeten we met die woorden? Om deze teksten, met tegenwoordig omstreden termen als stamverwantschap, bloedverwantschap, taal (Van Winter gebruikte dat een keer als synoniem), te begrijpen, moet men hun achtergrond kennen. Van Winter, die voor 1940 een belangrijk man in de Nederlands-Zuid-Afrikaanse betrekkingen was, krijgt in het net bevrijde Groningen nog in april 1945 inlichtingen over de pro-Duitse houding van veel Afrikaner nationalisten, inclusief intellectuelen die eerder in Nederland gestudeerd hadden en betrokken waren met Groot-Nederlandse activiteiten en van de Nederlands-Zuid-Afrikaanse Vereniging. Dat beeld van de Vereniging in Zuid-Afrika – waar de Afrikaanssprekenden diep verdeeld waren – belemmerde de NZAV in haar beoogde naoorlogse activiteiten en maakte het moeilijk te weten met welke Afrikaanssprekenden en welke niet men kon samenwerken. Vandaar dat Van Winter in 1947 een verkenningsreis naar Zuid-Afrika maakte. Wie die achtergrond kent, ziet in zijn tekst hoe hij piketpaaltjes zet voor een modern-democratisch na-oorlogs bondgenootschap tussen twee gelijkwaardige buurvolken met veel gemeenschappelijke eigenschappen, opvattingen en opdrachten.  Beukes schreef dat Zuid-Afrika daar klaar voor stond, het had immers al getoond die moderne geest te hebben omarmd. Geen van beiden noemden de Nationale Partij en de Ossewa Brandwag met hun bedenkenlijke ideeën, hopende dat hun aanhang bekeerd werd door kennismaking met de barbarijen van de nazi’s. 

Er staat niet wat er staat. Retrogeschiedenis vergt bronnenonderzoek. Voor wie graag meer wil weten, de geschiedenis van de reis van Van Winter is uitvoerig beschreven in mijn boek, Stamverwantschap onder druk. De betrekkingen tussen Nederland en Zuid-Afrika, 1940-1947 (Amsterdam: Suid-Afrikaanse Instituut 2011, 322 blz.)