In het spoor van Laurens van der Post en andere verhalenvertellers.

Michiel van Dam is dol op boeken en op motorreizen. Zijn eerste Zuid-Afrikaanse motoravontuur was in 1988. Sindsdien heeft hij er veel motortochten gemaakt en stapels boeken verzameld. Nu combineert hij zijn twee voorliefdes in de artikelenserie PadVat, op de motor in het spoor van Zuid-Afrikaanse schrijvers en boeken over Zuid-Afrika.

Het begon met het afstoffen van zijn boeken in mijn kast. Uit die boeken van Laurens van der Post kwam, net als toen ik ze decennia geleden las, een verdwenen wereld tevoorschijn. Een wereld van blanke superioriteit maar ook de verloren wereld van de *Bosjesmannen.
Laurens van der Post werd wereldberoemd door zijn boeken The Lost World of the Kalahari (1958) en het vervolg daarop The Heart of the Hunter (1961). Zijn beroemdheid dankte hij, net als Adriaan van Dis en Redmond O’Hanlon, niet aan zijn schrijfwerk alleen, maar ook aan zijn optreden in BBC-documentaires, waarin hij zich opwierp als voorvechter en beschermheer van de Bosjesmannen, die toen al zo goed als uitgestorven waren. Met die Bosjesmannen vestigde Van de Post zijn reputatie. Of spande hij ze met hun verhaal voor zijn karretje?

Dankzij Laurens’ boeken rijden mijn Zuid-Afrikaanse vriend Johan en ik nu Philippolis binnen. Hier groeide Laurens op, hier ligt zijn as begraven.Het straatbeeld is ouderwets, met hoge schaduwschenkende bomen en Victoriaanse huizen met overdekte veranda’s. Dankzij die witte huizen met groene daken wordt Philippolis het Stellenbosch van de Vrystaat genoemd. Naast de verharde hoofdstraat, nog steeds Voortrekkerstraat genoemd, lopen onverharde wegen. Het is zo’n stadje waar Oom Kobus uit het raam van zijn pick-up hangt om een praatje te maken.
‘Waar komen jullie kerels vandaan? Wat komen jullie hier doen?’

Zo vinden we moeiteloos het huis waar Laurens van der Post opgroeide. Daarin wonen nu Doreen Atkinson en Mark Ingle. Het universitair geschoolde echtpaar is naar beproefd Zuid-Afrikaans recept op verschillende terreinen actief. Doreen werkt bijvoorbeeld samen met Bart de Graaff, bij Zuid-Afrikahuizers geen onbekende. Mark runt onder meer een online boekhandel, met veel Afrikaanstalige geschiedenistitels die naar expats in Australië, Nieuw-Zeeland en de Verenigde Staten gaan.

Ze ontvangen ons hartelijk en leiden ons rond door tuin en huis, waarbij ze als geboren en geschoolde vertellers hun stories voor ons spinnen. In oude stallen staan dozen vol boeken, voor handel en eigen gebruik. Uit een van die dozen komt het boek dat ik zoek. Storyteller, the Many Lives of Laurens van de Post, de biografie door J.D.F. Jones. Voor straks, voor later. Ook de bomen in de tuin hebben een verhaal te vertellen. Hier, onder deze perelaar, ligt een deel van Laurens’ as begraven.

De verhalen spinnen binnenshuis verder, over krakende houten vloeren waarover ook de kleine Laurens heeft gelopen, dit hier was zijn slaapkamer, de keuken, de bibliotheek… Overal boeken en prenten aan de muur en voorwerpen van vroeger, waar weer verhalen aan vast zitten.
‘Het huis is met veel Nederlandse materialen gebouwd, zoals de houten lambriseringen in de gang, vertelt Doreen.
‘Eens per half jaar kwam er een scheepslading goederen uit Nederland naar de haven van Port Elizabeth en verder per ossenwagen naar dit huis,’ vult Mark aan.
‘Porselein, lectuur, kaas… Zijn vader en zijn oudere broer dweepten met Nederland en Laurens zette zich daartegen af door zich op Engeland te richten. Hij heeft zelfs in Walk with a White Bushman geschreven dat de Boeren helemaal niet van Nederlanders afstammen, maar van Franse hugenoten.’

Ik vermoed een vakkundig ingestudeerd en opgevoerd toneelstukje, maar ook als we later in het restaurant om de hoek over andere onderwerpen praten spelen Doreen en Mark elkaar balletjes toe, vullen ze elkaar aan. Geboren storietellers, die twee.
Ook bij het Van der Post Memorial Centre, sinds 2002 naast de spierwitte kerk, kronkelen verhaallijnen door, zoals in de muur waarin de andere helft van Van der Post’s as is gemetseld en in het labyrint dat natuurlijk een symbolische betekenis heeft. Maar welke? Zo gemakkelijk laat Van der Post zich niet vangen.

Philippolis heeft trouwens ook buiten Laurens, Doreen en Mark veel te bieden om een meerdaags verblijf te rechtvaardigen. De stad werd door mynheer Philip gesticht, een missionaris die de Bushmen wilde redden, of in ieder geval hun zielen, door ze de kerstenen. Dat was niet zo eenvoudig en voordat het zo ver kwam werden de Bushmen uit Philippolis verdreven door een stel Griekwas, die later op hun beurt het veld moesten ruimen en uitweken naar Klaarwater, het huidige Griekwastad.
Musea dus, over die fascinerende geschiedenis, de kunstgalerij Jobhuis waar kunstenares Rina Coetzee over haar creaties vertelt, de Pakistaanse supermarkt waar achterin Emily Hobhouse na de Tweede Zuid-Afrikaanse Oorlog weefles gaf aan arme Boerenmeisjes. Veel, zo niet alles draait om verhalen.

Vanavond zijn we uitgenodigd door Jan Kruizinga, met zijn ouders uit Nederland in de jaren ‘80 naar Zuid-Afrika geëmigreerd, daar ’n gezin gesticht en nu schaapsboer op de boerderij Blydskap, een paar heerlijke kilometers grondpad buiten Philippolis. ‘Jan soek ’n audience,’ had Doreen ons gewaarschuwd.
Maak nie saak nie, zijn echtgenote Naomi serveert heerlijke boerekos en Jan trakteert ons op boeiende verhalen over zijn werk als politie-agent, bijvoorbeeld over zijn ontmoetingen met Klaas de Jonge en Hélène Pastoors.

Zoals de anekdote over Klaas in zijn toevluchtsoord in de Nederlandse ambassade in Pretoria. Hij stond voor het raam te zoenen met een zwarte dame om de posterende agenten beneden te treiteren. Een agent klom toen via de regenpijp naar boven en gaf Klaas een pak slaag.

Jan heeft een uitgesproken visie over verleden, heden en toekomst van Zuid-Afrika en de plaats van blanke christenen daarin. Zijn kachel en moerkoffie zijn warm, de avond is lang en geduldig onder de sterrenhemel van de Karoo. Energie, voedsel, water: de Kruizinga’s zijn zoveel mogelijk zelfvoorzienend, klaar voor als de chaos over Zuid-Afrika zweept die zij voelen naderen. Dan fungeert Blydskap als ’n Ark van Naomi voor familie en andere geloofsgenoten.

We gooien de benzinetanks vol bij de pomp van de kooperasie in Philippolis en krijgen als bonuspunten de laatste nieuwtjes van Oom Kobus, die als een Amerikaanse sheriff stapvoets langsrijdt.
‘Het waterreservoir van mijn buurman was eindelijk vol, maar toen brak de damwand en nu zit hij weer zonder water.’  Pompstories. Als we terugkomen gaan we een biertje met Oom drinken in het hotel. Afgesproken.

Kobus z’n bakkie, de witte kerktoren en het Van der Post Memorial Center verdwijnen in de achteruitkijkspiegels.
Stof ván zijn boeken blazen gaat gemakkelijker dan úit z’n boeken. Nog afgezien van z’n pedante Britse toontje hindert Van der Post de lezer in 2021 met formuleringen en gedachtegoed die de tand des tijds niet hebben weerstaan. Het eurocentristische superioriteitsdenken spat geregeld van z’n zinnen af, zoals in zijn roman Flamingo Feather waarin evil scheming communists goedhartige maar naïeve Zoeloes voor hun karretje spannen. De blanke hoofdpersoon als een wijze Sinterklaas en diens trouwe Zoeloe-dienaar Amangtakwena Umtumwa met z’n free heart and blind trust like a child als Zwarte Piet. Hoe meer J.J. Rousseau wil je het hebben?

‘Mensen die zijn geboren in de twintigste eeuw zijn niet noodzakelijkerwijs, fysiologisch gezien, mensen van de twintigste eeuw. Ze kunnen nog steeds een middeleeuwse of pre-middeleeuwse psychologie hebben, afhankelijk van de cultuur…
Het is niet denigrerend bedoeld maar alleen een feit dat, over het algemeen, de mensen die de wereld domineren, die de macht hebben hem te vernietigen of te hernieuwen, mensen uit het Westen zijn.’ (uit Walk with a White Bushman)

Laurens van der Post staat met dergelijke teksten op de hit list 2021, samen met Kuifje in Afrika, Sjors en Sjimmie en meer van die ontaarde lectuur. Oude helden wankelen en vallen van hun sokkel.
Langzaam maar zeker verdwijnen deze gedachten naar de achtergrond en word ik opgenomen in het landschap van de Karoo.
Deze droomweg R717 is ook een fossiel geworden, ingehaald door de snelweg N1, die een paar kilometer aan stuurboord spoort. Het gras wuift op de bermen, we slingeren langs de slaggate.

The elephant, the hippopotamus and the rhinoceros were the great road builders of Africa. They made roads from one water to another, from east to west, south to north, all over Africa.
Our own roads, until we started taking out the curves and the feeling for contour in them with our passion for the straight arrogant Roman way, were based on the paths they made. (uit Walk with a White Bushman)

Bethulie is net als Philippolis een slaperig provinciestadje. Het is even zoeken naar het Royal Hotel, want er zijn geen bordjes en Oom Kobus om de weg te wijzen.

De eigenaar zelf laat ons binnen via een achterdeur aan het begin van een lange gang afgezet met boekenkasten. Ook de muren van de centrale hal zijn er mee bedekt. 

‘Zo’n 120.000 boeken en 80.000 elpees,’ zegt Anthony Hockings.

‘Mensen noemen mijn hotel the hotel of books. Maar dat is verkeerd: het is the hotel of stories. Ik heb veel boeken over geschiedenis geschreven, maar ik ben geen historicus. Ik ben ’n storyteller.’

‘Anthony is een geboren raconteur,’ had Doreen Atkinson ons gewaarschuwd. En dat zullen we weten ook.
Hebben we zin in een toertje in en rond Bethulie?
Anthony neemt ons mee naar het Pelissierhuis, waar een Franse missionaris van die naam de San probeerde te bekeren. Maar die lieten zich ook hier niet bekeren. Waarom zouden ze hun wereldbeeld, waarin alles goddelijk was, inruilen voor één enkele god?
‘Risky business,’ zegt Anthony met gevoel voor understatement.

Verderop aan de Oranjerivier vertelt Anthony ons over het Britse concentratiekamp voor Boerenvrouwen en -kinderen dat op deze vlakte stond.
‘Zelfs de Britten noemden het Hell’s Camp,’ vertelt Anthony.
‘Het was het ergste van alle 33 concentratiekampen in Zuid-Afrika. Meer dan éénderde van de gevangenen, voornamelijk kleine kinderen, overleed hier aan de afgrijselijke hygiënische omstandigheden.’
Met de aanleg van de Verwoerddam (nu Gariepdam) werden hun graven verplaatst naar hoger grond, waar oude grafzerken in aandoenlijk fonetisch Afrikaans herinneren aan de gruwelen van 120 jaar geleden. En dan is er het huis van acteur Patrick Mynhardt, bekend van zijn Oom Schalk Lourens-stories. En het monument voor Boerenleider Louw Wepener. Overal kan Anthony eindeloos verhalen, zo lang zijn publiek wil luisteren.

Tussen het rijden en luisteren door heb ik Storyteller gelezen. Wat een briljante titel heeft dat boek. En wat een schokkend beeld schetst de auteur Jones van Laurens van der Post. Daar tuimelt weer een held van zijn sokkel. Pathologisch leugenaar, snoever, rücksichtslose streber die alles en iedereen misbruikte om in kringen van Margareth Thatcher en Prins Charles te vertoeven. Hij rechtvaardigde het door elkaar schuiven van letterlijke waarheid en imaginaire waarheid, zolang ze hem maar promootten.
I have no moral objections to lies but they must be well done. (uit Storyteller)
Een man met verschillende facetten of persoonlijkheden en verschillende rollen,’’noemde Mark Ingle dat diplomatiek. Je hoeft het niet met Jan Kruizinga of Laurens van der Post eens te zijn om naar hun verhalen te luisteren.

We volgen op de R405 losjes de loop van de Oranjerivier die hier is ingedamd tot het grootste waterreservoir van Zuid-Afrika. Bij Norvalspont gaat nu een metalen brug over het water in plaats van het pontje, waar het plaatsje zijn naam aan dankt. Gebleven is het ouderwetse hotel met een bar die ooit een van de langste en drukste van Zuid-Afrika was. Drie barmannen waren hier continue in de weer om de dorstige kelen te smeren van de damwerkers. Kelen waaruit vervolgens Johan verhalen in het Engels, Afrikaans, Deens, Pools en wat niet meer opstegen. Hoeveel glazen en verhalen zijn over deze houten bar geschoven? Nu is de bar verlaten op wat verveelde eigenaresses en hun honden na.

Over de R717 naderen we Philippolis nu van de andere kant. Ook hier biedt dit pad een reis in de tijd, die lijkt stil te staan sinds in 1970 de N1 Gauteng met de Kaap verbond en de R717 en Philippolis in hun Doornroosjeslaap vielen. Daar verandert het Van der Post Memorial Center weinig aan, in Laurens’ heropgebouwde werkkamer vangen zijn boeken stof in plaats van nieuwsgierige blikken. De coryfee van toen is nu ’n vooringenomen witman en een leugenaar, wiens ideeën de tand des tijds niet hebben weerstaan. Maar sommige teksten zijn nog steeds actueel en kunnen voor Greta Thunberg en medegeneratie-Z’ers nog steeds inspirerend zijn.
What has happened to all those great minds and leaders who used to guide people in the past? The answer is clear: the stage of leaders has irrevocably gone and the task, the responsibility is tossed on to each one of us… We are now bound to decide for ourselves consciously what is good and what is bad. (uit Walk with a White Bushman).[1] 

Vlak voor Philippolis stoppen we bij een rasechte Karoo-oase. Een blikken molen, ’n bierbrouwerij, ’n eigenaar met een gezicht vol verhaallijnen, wachtend op publiek. Bij elk flesje heeft hij wel een verhaal. Zoals over zijn dochter die als au pair in Nederland werkt en zich beklaagt over de regen, terwijl de hele Karoo daarnaar smacht. Bottelstories.

Wat weten we precies van Homerus of Shakespeare? Het zijn hun werken die ons zijn bijgebleven. Van de Post is als leugenaar ontmaskerd, een fantast, een manipulator. Maar hij heeft een monumentaal oeuvre nagelaten, weliswaar gedateerd, maar op punten nog verrassend actueel. En er is in Philippolis wel een herdenkingscentrum voor hem opgericht. Dat is de Bosjesmannen nog niet vergund, de oorspronkelijke bewoners van Zuid-Afrika, opgejaagd en uitgemoord door alle volkeren die hier na hen kwamen.

Een volk dat niet langer in mythes gelooft wordt geestelijk stuurloos, zo waarschuwde Van der Post. Maar die verhalen zijn volgens hem “op miraculeuze wijze” bewaard gebleven in Afrika. Nu de stem van storyteller Van der Post is verstomd klinken er misschien wel oudere stemmen in Philippolis. Van Griekwakapitein Kok of heel zachtjes en ver weg die van de Bosjesmannen, bron van alle verhalen in Zuid-Afrika.
Voor de bar van Hotel Philippolis zien we een bekend bakkie staan. Doreen en Mark hebben vast en zeker ook wel trek in een rondje spraakwatertjes. En met die dozen boeken in hun stal ben ik ook nog niet klaar.

Als aanvulling op het persoonlijke gesprek met Doreen Atkinson en Mark Ingle in Philippolis beantwoordt Mark per e-mail antwoord de volgende vragen.

Het begon al met een leugen. Volgens het boek Storyteller is Laurens helemaal niet opgegroeid op de boerderij Boesmansfontein en had hij helemaal geen Bosjesman-nanny genaamd Klara die zijn interesse in de Bosjesmannen wekte, zoals hij in zijn boeken beweert. Wat is er waar en niet-waar?
‘Laurens groeide op in het huis waar wij nu wonen aan de Colin Fraserstraat. Het is pure onzin dat hij op een verweggelegen boerderij zou opgroeien, terwijl de familie dit huis in Philippolis had.’

Van der Post was tegen apartheid.
‘Ja, vanuit een comfortabel penthouse in Chelsea.’

Maar hij was ook tegen sancties en hij was bang dat One Man One Vote ertoe zou leiden dat het ANC minderheden zou domineren.
‘Hij had een heel lage opinie over Zuid-Afrika’s vooruitzichten onder een ANC-regering en de geschiedenis heeft hem wat dat betreft grotendeels gelijkgegeven. Maar meer mensen deelden [toentertijd] die mening  en niemand dicht hen profetische kwaliteiten toe. Ik geloof niet dat Laurens meer of minder profetisch was dan om het even welke andere commentator in die tijd.’

Welke betekenis heeft Van der Post voor de toekomst?
‘Voor zover ik kan zien geen enkele, behalve misschien op het gebied van het milieu en een paar niche-groepen geïnteresseerd in de Bosjesmannen, wilderniservaringen, “new age“-filosofie enzovoorts.

Sommige Nederlanders menen dat Nederland een speciale band heeft met Zuid-Afrika, vanwege gedeelde geschiedenis, cultuur, religie en taalwortels. Is die mening wederzijds?
‘In zekere zin wel bij mensen met een Nederlandse afkomst in Zuid-Afrika, maar dat geldt niet voor Zuid-Afrika als zodanig.’

Zijn Zuid-Afrikanen op de hoogte van recente ontwikkelingen in Nederland, waar een kleine maar luide minderheid onderwerpen aan de kaak stelt als kolonialisme, racisme, slavernij en de afschaffing eist van standbeelden van nationale helden?
‘We zijn ons daar wel bewust van (al vraag ik mij dat soms af wat de jeugd betreft). Maar ik denk niet dat het ons raakt. De wereld is altijd vol geweest van special-interest groepen die aandacht opeisen en het wereldtoneel is de laatste jaren zo’n kakofonie geworden, dat hoe harder je schreeuwt des te eerder mensen afhaken.’

Wat is de toekomst van de Afrikaner taal en cultuur?
‘Het is ’n enorm veerkrachtige cultuur die, volgens sommigen, heeft gedijd bij pogingen om hem te onderdrukken. Ik vermoed dat dat zo zal blijven.’

* Opmerking van Michiel van Dam: de benaming Bosjesmannen/Bushmen wordt tegenwoordig als beledigend ervaren. De oorspronkelijke bewoners van Zuid-Afrika moeten we nu San noemen. In de tijd dat Laurens van der Post hen aan de vergetelheid trachtte te ontrukken was de benaming Bosjesmannen echter nog niet beladen, in die context gebruik ik de term hier.
 Het woord “witte” in plaats van “blanke” ervaar ik als een onnodig anglicisme. Ik gebruik het Nederlandse woord “blanke” zonder daarmee een waardeoordeel te willen geven.

Dit artikel is mede tot stand gekomen middels een werkbeurs schrijvende journalistiek van Matchingfonds De Coöperatie.