Een aantal jaren geleden werd ik voor een reeks interviews gevraagd naar mijn theologische inspiratiebron. Ik hoefde niet lang na te denken. Desmond Tutu! Ik studeerde in Leiden en Kaapstad af op de Waarheids- en Verzoeningscommissie die hij in Zuid-Afrika leidde. Sindsdien heb ik een grote fascinatie en respect voor hem ontwikkeld. Deze opening van dit In Memoriam zou overigens zeer tegen zijn zin in zijn want hij had zelf heel weinig met persoonsverheerlijking en al helemaal niet als het hemzelf betrof. 

Desmond Tutu won de Nobelprijs vanwege zijn grote verzet tegen het apartheidsregiem. Dat verzet was te allen tijde geweldloos. Wit mocht geen geweld gebruiken tegen zwart maar andersom ook niet. Met die overtuiging heeft hij actief met Nelson Mandela nagedacht over de overgang van het apartheidsregiem naar een democratische staat. En zo ontstond de bovengenoemde commissie. Ik vind de opzet en het doel van de commissie nog steeds buitengewoon inspirerend. Er komt veel van het gedachtegoed van Tutu in samen. Het ging hem boven alles om de spirituele laag in de mens en daarmee in de samenleving. Elk mens is geschapen en mag er zijn. Een ieder mag worden gezien. God ziet ons en aanvaardt ons. Ook als wij een fout hebben begaan. En met deze blik mogen ook wij naar elkaar kijken. De gesprekken voor de commissie werden gevoerd vanuit dit spirituele besef. En daar kwam nog de invloed van Ubuntu bij, een zuidelijk Afrikaanse filosofie die de gemeenschap centraal stelt. De dader moet niet alleen het slachtoffer vergeven maar ook zichzelf vanwege het beschadigen van de gemeenschap waar hij of zij zelf ook deel van uitmaakt. Heling van de gemeenschap stond centraal. En door die heling kwam er ruimte voor een nieuw begin. Groots was de vreugde bij Tutu als dit daadwerkelijk gebeurde. Als het leed erkend werd en er perspectief ontstond tot heling. Dan werd er door Tutu gedanst en gezongen! 

Een vrolijke man was hij, met een ontwapenende glimlach en gevoel voor humor. Ik was eens bij een prijsuitreiking door hem in Amsterdam. Deze prijs werd gesponsord door een bank. Tutu maakte de ene grap na de andere over de bank. De bankiers vonden het prachtig. Ondertussen sprak een grote kritiek uit op ons huidige financiele systeem. En die kritiek kwam heus wel binnen. Het was een vriendelijke vorm van moraliseren die niemand pijn deed maar wel bezinning en liefdevolle confrontatie veroorzaakte.

Tutu was een profeet. Een onafhankelijke profeet. Het ANC dacht iets te vaak dat hij een van hen was. Maar dan keerde hij zich des ter harder tegen de corruptie of wanstanden in het beleid. Tutu liet zich niet inpalmen. Hij was altijd een liefdevol en kritische tegenover , de stem van ons geweten. 

Was Tutu een heilige? Het is niet de taal van een Protestant, dus ik zeg het met alle voorzichtigheid. Maar ik ben ervan overtuigd dat zonder Mandela en Tutu Zuid-Afrika er heel anders had uitgezien. Met veel meer conflicten en spanningen dan nu. Ook Tutu sprak zich een leven lang uit tegen mistanden in het land. En er werd tot het allerlaatst toe naar hem geluisterd. Zijn stem was doorslaggevend. Hij was buiten de orde maar hij wist ondertussen alles af van de orde. Hoe het er aan toe ging in de politiek. Hij was zeker niet naïef. De twee heiligen van het recente Zuid-Afrika zijn gestorven. En ik hou mijn hart vast vanwege de toekomst van het land. Al zou ik in de geest van Tutu nooit de moed mogen verliezen. 

De wereld verliest een heilige. Iemand met een ontwapenende houding en boodschap. Iemand die wist waarin hij geworteld was en daardoor ook wist waar hij naartoe ging. In de donkerste tijden van apartheid bleef hij geloven in een beloofde land waarin allen gelijk zouden zijn en in tel. Die droom (hij was een dromer!) hield hem gaande. 

Zijn dochter Mpho ging later in haar leven theologie studeren en later schreven zij boeken samen over verzoening. Na haar huwelijk met een vrouw werd zij gedwongen om haar ambt als priester in Zuid-Afrika neer te leggen. Een besluit van de kerken dat Desmond Tutu pijn deed. Hij gaf het stel vol overtuiging de zegen mee. Mpho en Marceline wonen in Amstelveen. Marceline bekleedt een van de Desmond Tutu leerstoelen aan de VU, Mpho is sinds kort predikant van Vrijburg in Amsterdam. En zo gaat het verhaal van Desmond door. Langs familiewegen. En langs vele andere wegen (wereldwijd) dankzij de vele filmpjes, boeken en citaten die ons van hem zijn overgeleverd. En laten we hopen dat Zuid-Afrika zich zal blijven inspireren en bemoedigen door Tutu’s boodschap van hoop, liefde en verzoening. En dat we ons allen zoals Tutu blijven verwonderen om het goede, en met een grote glimlach geloven in een betere toekomst. 

Joost Röselaers is bestuurslid van het Zuid-Afrikahuis. Hij studeerde af in de theologie in Leiden en Kaapstad op de Waarheids- en Verzoeningscommissie.