Britse oorlogsmisdaden tijdens de Anglo-Boerenoorlog

Michiel van Dam is dol op boeken en op motorreizen. Zijn eerste motoravontuur in Zuid-Afrika was in 1988. Sindsdien heeft hij er veel motortochten gemaakt en stapels boeken verzameld. Nu combineert hij zijn twee voorliefdes in de artikelenserie Pad Vat, in het spoor van Zuid-Afrikaanse schrijvers en boeken over Zuid-Afrika. www.padvat.nl.

Een irreguliere eenheid van het Britse leger maakte het tijdens de Anglo-Boerenoorlog (1899-1902) zo bont dat leden ervan voor de krijgsraad en het vuurpeloton verschenen. Meer dan een eeuw later zijn die gebeurtenissen nog niet vergeten. Charles Leach schreef er een boek over en neemt mensen mee op zijn Soutpansberg Skirmishes Route.

Welk land heeft geen zwarte bladzijden in zijn (krijgs)geschiedenis?
Niet alle Nederlanders waren verzetshelden in de Tweede Wereldoorlog en de pagina’s daarna over Indonesië hebben we lange tijd maar zo snel mogelijk omgeslagen. Australië is ’n relatief jonge natie, voor veel Australiërs zijn gebeurtenissen zoals de ANZAC-invasie op Gallipoli in de Eerste Wereldoorlog belangrijk voor hun identiteit. Maar hoe zit het met de Aussies die voor de Engelse Queen & Country vochten in de Anglo-Boerenoorlog, maar door de krijgsraad veroordeeld werden? Tijdens een motortocht door de Limpopo-provincie komen we ineens in hun sporen terecht.

Bij de receptie van het Lalapazi hotel, zo’n dertig kilometer ten zuiden van Louis Trichardt aan de N1, fonkelt een plaatselijk gemaakt juweel. Het boek The Legend of Breaker Morant is Dead and Buried beschrijft 35 moorden die tijdens de Anglo-Boerenoorlog in de Limpopo-provincie werden gepleegd door de Bushveldt Carbineers, waarvan die Breaker Morant in de titel de beruchtste werd. Lalapanzi-eigenaars Inga en Marius Gilfillan brengen ons in contact met de auteur van het boek. Een afspraak is in Zuid-Afrika snel gemaakt, Charles Leach zal ons meenemen op een van zijn Soutpansberge Skermustelinge Roetes, waar we de boekenwijsheid in het echt kunnen beleven.

De plaatselijke gebeurtenissen tijdens de oorlog worden herdacht en bewaard in het Anglo-Boer War Museum, deel van het Lalapanzi Hotel. Maar het museumbezoek is voor later. Want daar is mijnheer Leach al om ons mee te nemen op zijn skermutselingetoer. Al bij de koffie steekt onze gids van wal. Terug naar de Australiërs die voor de krijgsraad kwamen.

‘Complottheorieën zijn van alle tijden. De Australiërs zouden als zondebokken hebben gediend om de aandacht af te leiden van Engelse wandaden tijdens de oorlog zoals de concentratiekampen. Ook wilden de Engelsen de vredesonderhandelingen met de Boeren en het daarop volgende  herstel van Zuid-Afrika vereenvoudigen. Volgens die theorie hadden de Australiërs in Engelse dienst alleen bevelen gehoorzaamd en waren zij, ondanks alle wreedheden die zij hadden begaan tegen krijgsgevangenen en burgers (onder wie kinderen), juridisch gesproken niet buiten hun dienstboekje gegaan.’

Maar waar waren de bewijzen? De bevelen zouden mondeling gegeven zijn, ook door opperbevelhebber Kitchener persoonlijk. Probleempje: er was dus nergens een letter op papier over te vinden. Documenten díe er waren verdwenen op raadselachtige wijze, zoals de verslagen van de krijgsraad die de Australische ‘schurken’ in Britse uniformen veroordeelde.
Gefundenes Fressen voor een complottheorie. Een van de drie ter dood veroordeelde Australiërs was Georges Witton. Op de avond voor zijn executie werd hij op bevel van Kitchener uit de gevangenis gehaald. Daarna schreef hij een boek over de gebeurtenissen waarbij hij als Bushveldt Carbineer was betrokken. Scapegoats of the Empire verscheen in 1907.

Met de tijd raakten de gebeurtenissen in de Zoutspansbergen in de vergetelheid. Witton’s boek werd een oude koe in de sloot. Totdat in 1980 de Australische film Breaker Morant de smeulende kooltjes weer aanblies, gevolgd door boeken als Breaker Morant of the Bushveldt Carbineers door Bill Willmore (2002), Shoot Straight You Bastards! door Nick Blezinsky (2004), en Breaker Morant door Peter FitzSimons (2020).

Weer gingen in Australië stemmen op voor postuum eerherstel en gratie van de veroordeelde Carbineers. Dat zat Charles Leach niet lekker, daarom wil hij met zijn boek en zijn groeptours de geschiedenis van de Bushveldt Carbineers vanuit Zuid-Afrikaans perspectief vertellen.

De koffie is op. We gaan op pad. Al na een paar kilometer verlaten we de N1 en deinen we tussen rollende heuvels door. Ook de Limpopo-provincie is ideaal terrein voor motortochten.In het uiterste noordoosten van Zuid-Afrika rijzen de Zoutpansbergen op boven de vlaktes bezaaid met mopanebomen en in het noorden ook baobabs. Daar liggen ook de zoutpannen waar het gebergte naar is genoemd, naar verluid door Coenraad de Buys – de eerste witte man die in dit gebied zou zijn beland. Van west naar oost hebben de Zoutpansbergen verschillende klimaatzones, van droge veeteeltgronden tot subtropische fruitplantages. Van Vivo naar Thohoyando, wat ‘kop van de olifant’ betekent in de taal van de Venda, die hier al woonden voordat de eerste witte mensen aan kwamen zetten.

Elim ligt aan de weg naar die hoofdstad van het voormalige thuisland Venda. Op deze winterdag hangt er een scherpe lucht van houtskoolvuurtjes, vermengd met uitlaatgassen van auto’s die allang de APK-waardige leeftijd zijn gepasseerd. Elim hospitaal werd gesticht door Zwitserse missionarissen en was lange tijd het enige Zuid-Afrikaanse ziekenhuis ten noorden van Pretoria. Elim is tegenwoordig ook bekend vanwege kunstenaars die ook inspiratie putten uit de Zoutpansberge – echter niet door de Anglo-Boerenoorlog, maar door mythen en legenden van de Venda. Rond de stad stuiten we met onze gids op verschillende sporen van de Bushveldt Carbineers. Bij de boerderij Sweetwaters vermoordde een patrouille met de luitenanten Morant en Handcock op 7 september 1901 de vader en zijn twee zoons Van Staden, die onder witte vlag en doodziek op weg waren naar Elim hospitaal.

Bij hun grafstenen vertelt Charles verder:
‘Sweetwaters was toen ook een hotel en hoofdkwartier van BC-commandant Taylor. Zijn bijnaam was Bulala wat ‘doden’ betekent. Een psychopatische moordenaar noem je zo iemand.’

Het hotel is niet meer in gebruik, maar onder de hoge schaduwschenkende bomen staan nog de gebouwen, waaronder het verblijf van Kapitein Taylor, waarbij Charles de ene na de andere anekdote opdist. Zo ging de Boerencommandant Beyers in dat gebouw daar dusdanig op in zijn pianospel, dat hij de Britse soldaten niet hoorde aankomen. Op het nippertje wist hij te ontkomen, tussen de op hem afgevuurde kogels door, terwijl de pianosnaren nog natrilden.

We volgen het schermutselingenspoor verder naar Valdezia. Charles heeft toestemming om met zijn groepen het land van boerderijen te bezoeken, waarop sporen van de Bushveldt Cabineers en hun slachtoffers liggen. De slagboom van de macademiaplantage Maclands Estate gaat omhoog zodra de portier Charles herkent. We hobbelen tussen rijen notenbomen door tot aan de grafsteen.
De Boeren Vercuil, Potgieter, Greyling, J. Geyser, P. Geyser en Van Heerden werden bij Valdezia op 2 juli 1901 door Bushveldt Carbineers vermoord. Twee weken later kwamen zij terug om ook twee zwarte getuigen te vermoorden. Ondertussen hadden zij ook hun wapenbroeder, de overloper Van Buuren, doodgeschoten omdat die getuige was geweest van hun gruweldaden.

Op naar de volgende halte op de route. Hier stond tijdens de oorlog het verplaatsbare stalen Fort Edward, dat nu als Fort Hendrina op een grasveld in Louis Trichardt staat. Op de plaats van deze voormalige basis van de Bushveldt Carbineers staan verschillende monumenten bij elkaar. Een herdenkt de door hen gemaakte burgerslachtoffers. Metalen kruisen herdenken in de Zoutpansbergen gesneuveld Britse militairen.
Opnieuw maken we een hek open en achter ons weer dicht. Charles vertelt bij het monument voor het Soutpansberg Commando over de Slag bij Vliegenpan, in de vallei hier beneden, achter de nu ondoordringbare muur van doornstruiken en nabomen waarvan het sap een mens blind kan maken. Bij Vliegenpan toonde Commandant Beyers zijn kunnen als commandostrateeg. Een grote Britse troepenmacht liep in zijn hinderlaag en moest zich uit de Zoutpansbergen terugtrekken.

Een verhaal komt in Zuid-Afrika nooit alleen. ’n Tweede monument herinnert hier aan de gebeurtenis op 23 augustus 1901. Toen vermoordde een Bushveldt Carbineer, hoogstwaarschijnlijk luitenant Handcock, de Duitse missionaris Heese en zijn Ndebele voerman, omdat zij getuigen waren geweest van de moord door Bushveldt Carbineers op een groep Boerengevangenen waaronder vier Nederlandse leraren bij Elim hospitaal. Heese rapporteerde die gruweldaad bij BC-commandant Taylor, maar dat had hij beter niet kunnen doen. Taylor riep zijn luitenanten Morant en Handcock bij zich en gaf hen het bevel het probleem uit de wereld te helpen.

Hoe kon het zo ver komen met de Bushveldt Carbineers? Sadisme, wraak en gebrek aan juiste selectieprocedures en discipline speelden een rol.
De moorden waren begonnen nadat een vriend van Breaker Morant, kapitein Frederick Hunt, tijdens een vuurgevecht met Boeren was gedood. Zijn lichaam was gemutileerd. Morant dacht dat de Boeren dat hadden gedaan en wilde hem wreken. Maar het kan ook zijn dat streekbewoners delen van Hunts lichaam hadden gebruikt om tovermedicijn van te maken.

Uiteindelijk werden de ‘schurken’ in Britse uniformen door hun strijdmakkers aangegeven. De moordenaars verschenen voor de krijgsraad. Hoewel niet alle aanklachten van moord werden bewezen en zwarte getuigen niet werden gehoord, kregen drie Bushveldt Carbineers de doodstraf. Morant en Handcock bleven tot het einde toe volhouden dat zij onder orders hadden gehandeld om geen gevangenen te maken. Zij werden op 27 februari 1902 door een Brits vuurpeloton geëxecuteerd en samen in een graf in Pretoria begraven. Witton ontsprong die dodendans, net als Taylor die bijtijds uit militaire dienst was getreden en daarom niet door de krijgsraad kon worden veroordeeld. Eenmaal vrijgelaten nam Taylor ogenblikkelijk de voeten naar zijn boerderij in Rhodesië, met medeneming van alles wat hij had geroofd, waaronder vee.

Terug bij Lalapanzi nemen Inga Gilfillan en Charles Leach ons mee naar het kleine maar fijne Anglo-Boer War Museum. Behalve allerlei andere tijdsgetuigen krijgen we dan toch nog de Slag bij Vliegenpan te zien, geschilderd door Senta Wessels.
Zo is in weerwil van Charles’ boektitel de Legende van Breaker Morant nog lang niet Dood en Begraven. Dat is maar goed ook, want buiten fijn leesmateriaal levert die legende nog steeds uiterst aangename dagtoeren op.

www.breakermorant.co.za
www.lalapanzihotel.co.za

Vraaggesprek met Charles Leach:

U heeft ook aardig wat Australiërs op uw Soutpansberg Skirmishes Tours meegenomen. Wat waren hun reacties op uw verhalen?
Veel Australiërs hebben de ‘arena’ bezocht waar de Bushveldt Carbineers actief waren. Onder anderen Dr. Craig Wilcox,  gespecialiseerd in de geschiedenis van de Anglo-Boerenoorlog, de politicus H.E. Tim Fischer, Nick Bleszynski en James Uncles die de herinnering aan de Bushveldt Carbineers in Australië levend houden. De meeste reacties, interpretaties en meningen waren over het algemeen sympathiek en begripvol voor de Zuid-Afrikaanse waarheid over de gebeurtenissen en handelingen die hebben geleid tot de krijgsraad.

Kapitein Taylor lijkt mij de ergste van de Bushveldt Carbineers te zijn geweest. Een sadist en psychopaat, maar erg sluw. Waarom is hij nooit veroordeeld, al was het maar postuum, om zaken recht te zetten?
Ik ben het helemaal eens met je opinie over hem! Meerdere redenen spelen een rol. Hij nam ontslag uit het Britse leger op de dag dat hij werd gearresteerd, samen met de andere officieren die werden verdacht van moord op burgers en ongewapende Boeren. Toen hij drie maanden later voor de krijgsraad verscheen verklaarde hij dat die krijgsraad hem niet kon veroordelen, aangezien hij nu een burger was en alleen door een burgerlijke rechtbank kon worden veroordeeld. Hij werd vrijgelaten en vertrok spoorslags naar zijn farm Avoca in Rhodesië. Een andere suggestie waarom hij nooit werd vervolgd is omdat hij een van ‘Kitchener’s mannen’ was en dat hij door die opperbevelhebber van het Britse leger werd beschermd.

Hoe heeft u al die plekken langs uw toer ontdekt? Wat kan er nog gedaan worden wat betreft de Bushveldt Carbineers tijdens de Anglo-Boerenoorlog in de Zoutpansbergen?
De Soutpansberg Skirmishes Route was er nooit gekomen zonder de onvermoeibare inzet van de eigenaren van het Lalapanzi hotel en de hulp, interesse en ondersteuning van landeigenaren die betrokken raakten bij het behouden van plaatsen met betrekking tot de Anglo-Boerenoorlog op hun grond.
Het blijft altijd nodig om onze monumenten vrij te maken van de oprukkende bush. Denk daarbij aan onkruidverdelgers, werktijd, apparatuur en reiskosten. In veel gevallen moeten we betrekkingen onderhouden als land onteigend wordt en van eigenaar verandert. Dan moeten we rekening houden met een andere houding ten opzichte van “blanke” geschiedenis en erfgoed.

U heeft fantastisch werk verricht met uw onderzoek en het schrijven van uw boek over de Bushveldt Carbineers. We hebben genoten van uw toer. Kunnen we uitzien naar een boek en toer over andere aspecten van de geschiedenis van de Limpopo-provincie, zoals uw boek over de Amerikaanse ‘indiaan’ William Eagle die een politieman werd in de Transvaal? Misschien over João Albassini en zijn droom van een Santa Luiz-kolonie?
Vanwege Covid was er de afgelopen twee jaar, op die met jullie na, niet één Bushveldt Carbineers-toer. Grote, belangrijke toers werden afgezegd. Er is al veel geschreven over João Albassini, wiens graf op een paar kilometer van ons huis ligt. Ik ben bezig met een boek over de Zeederberg Royal Mail Coach Route, maar daar is nog heel wat werk en onderzoek voor nodig. Daar komt misschien zelfs een georganiseerde reis door Botswana en Zimbabwe uit voort.

Zijn u en andere Afrikaners op de hoogte van recente ontwikkelingen in Nederland, waar een kleine maar luide minderheid onderwerpen aan de kaak stelt als kolonialisme, racisme, slavernij en roept om de afschaffing van de heldenstatus van nationale helden? Wat kunnen wij Nederlanders wat dat betreft leren van de ervaringen die Zuid-Afrikanen dienaangaande recent hebben gehad?
Ik heb nauw contact met een vriend uit mijn studententijd van lang geleden. Hij trouwde een Nederlandse vrouw en zij heeft nog steeds familie in Nederland. Ik vang wel eens iets op van hem over die onderwerpen, maar niet genoeg om daarover een mening te vormen.
We bevinden ons in Zuid-Afrika in een moeilijke positie vanwege de overweldigende demografische onbalans van de bevolking en de soms sterke antikoloniale en antiblanke gevoelens die zich uiten in vandalisme en vernielingen van nationale symbolen. De lijst groeit haast dagelijks.

Wat is de toekomst van de Afrikaanse taal en cultuur?
Zeg jij het maar! Onthoud dat Afrikaans ook de thuistaal is van de zogenaamde Kaapse kleurlingen en het Buysvolk. De poging van Lord Milner om na de Anglo-Boerenoorlog Afrikaans uit te roeien was een totale mislukking. We hebben hele sterke overwegend Afrikaanssprekende organisaties in de politiek, landbouw en het onderwijs en andere invloedssferen die snel aan kracht en erkenning winnen over het hele demografische spectrum.

Dit artikel is mede tot stand gekomen middels een werkbeurs schrijvende journalistiek van Matchingfonds De Coöperatie.

Noot van de redactie: in dit artikel komen zowel de termen ‘blank’ als ‘wit’ voor. De eerste wordt gebruikt in citaten, zowel historisch als in het vraaggesprek met Charles Leach.

De auteur Michiel van Dam geeft overigens te kennen dat hij het woord ‘witte’ in plaats van ‘blanke’ ervaart als een onnodig anglicisme. Hij zou liever het Nederlandse woord ‘blanke’ willen gebruiken zonder daarmee een waardeoordeel te willen geven.