Zuid-Afrika heeft veel betekend voor Joke de Waard-Bijlsma, die op 27 maart 2022 op de hoge leeftijd van 93 jaren overleed, en zij heeft veel gedaan voor de Nederlands-Zuid-Afrikaanse betrekkingen. Daarom was zij Erelid van de Nederlands Zuid-Afrikaanse Vereniging (NZAV) en begiftigd met een Erepenning van de Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns, terwijl de Potchefstroomse universiteit een officiële dankbetuiging voor de zorg voor haar studenten publiek maakte. Joke’s liefde voor Zuid-Afrika en zijn mensen werd opgewekt door Frits de Waard, die Zuid-Afrika als student bezocht. Samen gingen zij in 1954, net getrouwd en beiden voorzien van regeringsstudiebeurzen (medicijnen respectievelijk sociale geografie) voor een jaar naar Pretoria, en in 1962-1963 nogmaals naar Johannesburg.

Terug in Utrecht, werden Joke en Frits actief in de lokale afdeling van de Nederlands Zuid-Afrikaanse Vereniging, ooit in 1881 in Utrecht opgericht, en dus betrokken met de studenten uit Zuid-Afrika die in die jaren in Utrecht studeerden. Gemiddeld elk jaar drie, vier nieuwe, maar ze bleven vaak voor een aantal jaren, een hele studie of promotieperiode, jonge mensen, niet zelden met hun partner en soms met kleine kinderen. Veel van hen hadden een beurs in het kader van het Cultureel Verdrag tussen Nederland en Zuid-Afrika, wat geregeld werd door het kantoor van de NZAV in Amsterdam. Studentenhuisvesting was ook al in de jaren 1960 een probleem en daarom stelden Frits en Joke in 1964 de Vereniging ZASM (de financier van de NZAV) voor een huis te kopen specifiek voor de Zuid-Afrikaanse studenten. ZASM kocht daarop het huis Mauritsstraat 76 en Joke werd de huisbeheerder. Beheerder klinkt zakelijk en afstandelijk, maar Joke was niet afstandelijk, zij zette zich heel persoonlijk in voor de bewoners, hun problemen, hun gezondheid, relaties, studies. Dat gaf veel werk, en ook veel dankbaarheid en blijvende vriendschap – een vreugde in de vele en in latere jaren lange verblijven in Zuid-Afrika. Niet minder dan 34 jaren lang, van 1964 tot 1998 gaf zij meer dan 130 studenten plus hun aanhang een ‘thuis in de Mauritsstraat’, zoals terecht het aardige en nuttige boekje heet dat zij met Frits in 2010 erover samenstelde.

In 1980 werd Joke secretaris van de ‘Stichting tot bevordering van de studie van taal, letterkunde, cultuur en geschiedenis van de Zuid-Afrika’, één van de instellingen die in het Zuid-Afrikahuis, Keizersgracht 141 in Amsterdam, gevestigd waren. De Stichting was verantwoordelijk voor de leerstoel Afrikaanse taal en letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam en vooral de bibliotheek op Keizersgracht 141, toen het Suid-Afrikaanse Instituut genoemd. Bovendien werd zij in 1981 lid en secretaris van het Hoofdbestuur van de Nederlands Zuid-Afrikaanse Vereniging, die dat jaar het 100-jarig bestaan vierde. De functie van secretaris had een centrale positie in de organisatie, maar ook naar buiten toe. Het betekende een aantal keren per week naar Amsterdam reizen, samenwerken met enkele andere mensen die in het Huis aan de Keizersgracht werkten. Op te beginnen Lenie Seton, de inwonende conciërge, attent, behulpzaam en moedig. Hoe verschillend ook, Joke en Lenie begrepen en waardeerden elkaar en spraken over meer dan alleen het werk.

Het secretariaat betekende administreren, overleggen, bellen en praten, mensen ontvangen, vergaderen. Zij kende heel veel mensen, hield van ontmoetingen, en zette zich in voor het werk van het Huis. Zij had kennis, stevige overtuigingen en, volwassen geworden in een Jappenkamp, niet bang om die mening te geven. Zuid-Afrika had in de jaren 1980 een slechte naam, het summum van racisme en onderdrukking, en veel mensen, de anti-apartheidsactievoerders vooraan, vonden geweld het enige juiste antwoord. De NZAV was een oude, Nederlandse organisatie en dus vrij van apartheid, het was ook geen politieke maar een culturele organisatie, en geloofde in intellectuele discussie en overtuiging, kritisch debat. Aan luidruchtige demonstraties, bekladding en bommeldingen was het Huis intussen gewend.

Op 19 januari 1984 meldde zich iemand om de bibliotheek te bezoeken, maar toen hij binnengelaten was zette hij de deur open en stortten zich tientallen jongelieden met bivakmutsen het huis in, vulden het van kelder tot zolder. Zij sneden de telefoondraden door en grepen naar kostbaarheden, administratiepapieren en correspondentie en gooiden overal de bibliotheekboeken op de grond, smeten inktbommen rond en dumpten vele armenvol boeken in de gracht, terwijl de cataloguskaartjes als sneeuwvlokken door en buiten het Huis dwarrelden. Joke zat boven in de voorkamer achter haar bureau, zag dat de kluis open stond en gooide zich door de massa om de kluisdeur dicht te doen, maar werd ruw weggeduwd en viel tegen iets, met stevig gekneusde ribben als wekenlang pijnlijk resultaat. De politie kwam toen de meute al weer weg was, de recherche kreeg van het raadhuis opdracht aan het onderzoek geen prioriteit te geven, ondanks Haagse aandrang.

De overval was voor Joke de Waard uiteraard een schokkende ervaring, maar de brede (internationale) steun en waardering die het Huis na de overval mocht ontvangen heeft haar gesterkt, en met extra energie werkte zij zich door de berg werk die het herstel vergde. Aanpassingen ook, geen jaarvergadering meer in Krasnapolsky maar in Amersfoort, met politiebewaking, bijvoorbeeld. Na wat jaren was een nieuw normaal bereikt. In 1989 legde zij het secretariaat neer. Op de Jaarvergadering kreeg zij de Jan van Riebeeck Penning, gesierd met de spreuk: ‘Die advancement soeckt sal geen naerstigheyt sparen’.

Zij bleef natuurlijk actief, schreef het vierde deel in de Suid-Afrikaanse reeks, Zuid-Afrika in geografisch perspectief (1994) en in 2010 Thuis in de Mauritsstraat. Het secretariaat van de bibliotheek beëindigde zij in 1998, tegelijk met het beheer van het huis aan Mauritsstraat. De NZAV vergat haar niet, in 2005 werd zij benoemd tot Erelid: het zevende en laatste Erelid in de 134 jaren van de Vereniging. Nog enkele jaren erna bezocht zij trouw de jaarvergadering. In 2015 werd het Huis aan de Keizersgracht drastisch gerestaureerd en ging de NZAV over in de Stichting Zuid-Afrikahuis Nederland. Na de verbouwing bezocht zij het Huis nog één keer, tevreden met ‘haar’ bibliotheek en kantoor op de ‘nieuwe’ Keizersgracht 141.