24 mei 2022Een kennismaking met de jeugdcollectie van het Zuid-Afrikahuis
Zou het personage Rafiki uit ‘The Lion King’ geïnspireerd zijn op Profeet Bobbejaan? Dat vroeg ik me af terwijl ik door het gelijknamige boekje bladerde. Met zijn mantel en staf probeert de jonge baviaan de profeet in zichzelf te ontdekken, zijn ouders hebben hem immers niet voor niets vernoemd naar zijn begaafde grootvader. De prenten in het boekje doen me enorm denken aan scenes uit de bekende Disneyfilm. Zeker wanneer ik online op voorstudies stuit waar Rafiki aanvankelijk als baviaan is getekend.
Zo is er bijna geen jeugdboek in onze collectie waardoor ik niet geprikkeld word. Van het Eerste Afrikaanse Printe Boeki vir soet kinders uit 1885, tot de nieuwste stripboeken over Kwezi, een Zuid-Afrikaanse jongen die met zijn superkrachten het kwaad bevecht: wat een ontwikkelingen in dit genre! Voorheen werd alle jeugdliteratuur in het depot beheerd, maar sinds de feestelijke opening van onze jeugdhoek kunnen kinderen zelf door de boeken grasduinen.
Het Zuid-Afrikahuis heeft een unieke, meertalige collectie van ongeveer 3000 jeugdboeken, waarvan 95 procent niet in andere Europese bibliotheken te vinden is. Dit is een schatting, omdat niet alle boeken zijn aangemerkt als jeugdliteratuur: we blijken meer te hebben dan we dachten. Aan de hand van enkele titels neem ik u graag mee door deze bijzondere collectie.
“[…] dan zullen we er maar werk van maken, dat die meid naar dat apenland gaat, want zóó kan het toch niet langer.”
Gesina, de jeugdige emigrante : een verhaal, p. 36
Met bovenstaande woorden wordt halverwege de negentiende eeuw het lot van de elfjarige Gesina beslecht. Puberteit is voor ouders allesbehalve makkelijk, toch blijft het voor mij — moeder van een zoon in dezelfde leeftijd — onwerkelijk om te lezen met welk gemak een ietwat onhandig, maar lief meisje op de boot naar Kaapstad wordt gezet. Honderden kinderen emigreerden zonder hun ouders richting Zuid-Afrika: het werd als win-winsituatie gezien[1]. Door tieners als kindermeisje of bode naar de Kaap te sturen, konden kinderen van witte emigranten langer naar school blijven gaan. Ook beloofde een land met allerlei nieuwe steden en bedrijven in opbouw een beter toekomstperspectief voor de jonge emigranten. Voor wie over zo’n emigratie wil lezen in een non-fictie boek, is de autobiografie van de jonge Gerrit Lotgering een aanrader.[2]
Gesina, de jeugdige emigrante is nog altijd een spannend jeugdboek. Aan boord maken zeventig kindermigranten van alles mee: woeste stormen, onderwerping aan de zeedoop bij het passeren van de evenaar, zelfs een uitvaart met zeemansgraf. Met de combinatie van avontuur, kostuumdrama en de nodige slapstick heeft dit verhaal ook nu nog steeds alle ingrediënten voor een succesvolle familiefilm!
CatalogusOp enkele korte, racistische passages na, uiteraard. En dat is iets dat helaas vaker voorkomt in oudere jeugdboeken, zeker in een collectie met koloniale wortels als de onze. Ik blijf me verbazen met wat voor vanzelfsprekendheid volwassenen via jeugdboeken een wereldbeeld van witte superioriteit bijbrachten aan jonge kinderen. Ik doel dan niet op de vele (Afrikaanse) sprookjesboeken of kinderversjes over Jakhals en Wolf (vergelijkbaar met Reinaert de Vos). Maar neem de eerste passage uit deze jeugdbiografie over Paul Krüger uit 1941:
“Zou vader nog lang wegblijven, Moeder?”
“Dat weet ik niet, Paul; wie kan er nu zeggen, hoe lang die Kafferoorlog precies zal duren? Maar waarom vraag je me dat zo?”
“Och, ik verlang naar vader, en.. en.. nu ja ook, omdat Columbus en Simson zo lastig worden. Ze willen bijna niet meer doen, wat ik zeg, maar ik zal die luie Hottentotten met de sjambok op d’r huid komen!”
“Ho, ho Paul, hoe oud ben jij al, ventje?”
Ik ben al bijna tien jaar, moeder, en ik zal ze leren. Ze moeten toch doen, wat ik zeg, want ik ben toch de schaapswachter? Ik ben toch hun baas!”
Lachend keek moeder Krüger naar den baas, die zich zo stond op te winden over zijn luie knechts.” Paul Krüger: de leeuw van Zuid-Afrika, p. 7
Moeder keurt het idee niet goed dat de kleine Paul oudere mensen met de zweep afranselt — “al zijn het Hottentotten” — vader zal bij terugkomst de knechten wel eens onder handen nemen. In de laatste hoofdstukken van deze verhalende biografie wordt melding gemaakt van de wortels van het Zuid-Afrikahuis. Het is dan eind negentiende eeuw, en Paul Krüger zoekt in Nederland investeerders om vanuit Pretoria een directe spoorlijn naar zee aan te leggen. “Enige particulieren, aan wie wij vergunning gaven, hebben toen de Nederlands-Zuidafrikaanse Spoorweg Maatschappij opgericht. Zo spoedig mogelijk zal met de bouw begonnen worden.” (p. 113) En zo werd uiteindelijk in 1895 de spoorlijn geopend naar Lourenço Marques (sinds 1976 Maputo). Enkele jaren later brak de Tweede Boerenoorlog uit, waarbij de Britten deze gloednieuwe spoorlijn confisqueerden.
Met geld dat vrijkwam uit de herstelbetalingen aan de Nederlandse investeerders werd de Zuid-Afrika Stichting Moederland (ZASM) opgericht, en in 1923 werd een pand gekocht aan de Keizersgracht 141 te Amsterdam. Deze locatie doet sindsdien dienst als kennisinstituut en ontmoetingsplek voor geïnteresseerden in Zuid-Afrika en biedt onderdak aan een leerstoel voor Zuid-Afrikaanse letterkunde, cultuur en geschiedenis (vh. Suid-Afrikaanse Instituut, SAI). Ook de redactie van Maandblad Zuid-Afrika en een studiefonds vonden hier onderdak. Ter ondersteuning van de leerstoel werd een bibliotheek opgebouwd, welke samen met de archieven van de betrokken organisaties nog altijd de basis vormt van onze collectie. Even leek het erop dat de bibliotheekcollectie van het SAI het financieel niet zou redden, maar er werd toch een oplossing gevonden. De stichtingen en verenigingen fuseerden, en het Zuid-Afrikahuis stond na grondige renovatie in 2016 een groot deel van de verdiepingen af.
Dit is waarom de meerderheid van de collectie sinds de heropening in depot wordt bewaard. Voordeel van de hele operatie is dat archiefstukken niet meer onder een lekkend dak staan. Nadeel is dat digitale toegankelijkheid nóg belangrijker is geworden, en juist daar valt een hoop te winnen. Om onderzoek naar onze jeugdliteratuur goed te kunnen faciliteren, voorzien we de titelbeschrijvingen momenteel van de juiste trefwoorden. Een tijdrovend karwei, uitgevoerd door een klein team.
Al bladerend door de jeugdcollectie zien we de tijdsgeest veranderen: er verschijnen vaker boeken waarin gekleurde kinderen de hoofdrolspeler zijn. In 1993 verschijnt de eerste jaarbundel van Madam & Eve, een satirische strip over de witte Madam en de zwarte huishoudelijke hulp: Eve. Op humoristische wijze wordt de absurditeit van segregatie en andere actuele gebeurtenissen in Zuid-Afrika in beeld gebracht, en pogen de makers hoop te bieden en bij te dragen aan verzoening tussen de kleuren uit de regenboognatie. In 1997 ziet The Day Gogo Went to Vote het licht (ook in het Afrikaans), waarin de kleine Thembi meegaat met haar overgrootmoeder die voor het eerst mag stemmen. Vanaf die periode zien we meerdere Zuid-Afrikaanse vertalingen verschijnen, niet enkel de Afrikaanse of Engelse. Boeken zoals Max Velthuis’ Kikker worden uitgebracht in isiZulu, isiXhosa, seTswana en seSotho, naast meertalige kinderpoëzie en ABC-boeken.
Trotse boeken over de Afrikaner voorgeschiedenis zijn nog steeds populair, getuige reacties op Die groot Afrikaanse heldeboek, dat nog in 2016 van de drukpers rolde. Maar de meerderheid van de Zuid-Afrikaanse jeugdliteratuur gaat toch over vriendschap, dieren, schoolleven, of monsters en dromen. Met het verschil dat er sinds de laatste jaren eindelijk jeugdboeken verschijnen waarin black pride een belangrijk thema is. Soms tussen de regels door, soms overduidelijk. De typografie wordt belangrijker, de vormgeving alleen maar mooier — vanaf de muren van ons trappenhuis vormen de omslagen een ware verleiding voor elke bibliofiel.
Heeft u een bijzondere interesse in de geschiedenis van jeugdboeken uit of over Zuid-Afrika, dan nodig ik u van harte uit om ons in dit project te ondersteunen. Dit kan uiteraard financieel, maar we hebben daarnaast dringend behoefte aan vrijwilligers. Helpt u mee?
Voor contact kunt u mij mailen: oortwijn@zuidafrikahuis.nl
Dit artikel verschijnt tegelijkertijd in de voorjaarseditie van SGKJ Berichten 2022, een tijdschrift uitgegeven door de Stichting Geschiedenis Kinder- en Jeugdliteratuur.
[1] Tussen 1856 en 1860 werden zo 365 kinderen naar Zuid-Afrika getransporteerd om daar (kinder)arbeid te verrichten > Tegen het zwartberookte stompje, Dr. ir. J. van der Graaf, 27 november 2008, Zie: https://www.rd.nl/artikel/258808-tegen-het-zwartberookte-stompje.
[2] Lotgering G. Een Amsterdamse kinderemigrant in Zuid-Afrika, 1858-1870 : De autobiografie van Gerrit Lotgering (1844-1928). (Lotgering F., red.). Amsterdam: Panchaud; 2018. In onze catalogus: https://zuid-afrikahuis.on.worldcat.org/search/detail/1105037891?queryString=kinderemigrant&clusterResults=true&groupVariantRecords=false.
