It Doesn’t Have to Be This Way is het debuut van Alistair Mackay en biedt een dystopisch toekomstbeeld van wat Kaapstad tegemoet gaat als de klimaatcrisis aanhoudt. Een meeslepend boek dat urgentie en nuance goed weet te combineren.

It Doesn’t Have to Be This Way volgt het verhaal van drie jonge mannen terwijl ze moeten leren omgaan met klimaatverandering in Kaapstad. Luthando is een klimaatactivist die vorm probeert te geven aan zijn behoefte om meer te doen. Zijn partner Viwe is een architect met een strikt religieuze familie, voor wie ideeën over het einde der tijden een steeds grotere rol gaan spelen. Hun vriend Malcolm is een programmeur die met virtual reality nieuwe werelden weet te creëren die sterk contrasteren met de steeds harder wordende werkelijkheid. Vanaf het moment dat zij gedrieën elkaar ontmoeten in de huidige tijd, volgen we hen naar het Kaapstad van ongeveer twintig jaar in de toekomst. Deze tijdlijn van twintig jaar zit door het boek verweven. Deze begint in het heden en komt, steeds met sprongen van een paar jaar of enkele maanden, dichterbij. In die sprongen zie je de gevolgen van klimaatverandering steeds heviger worden, totdat de halve stad onder water staat, de sloppenwijken een droge woestijn zijn geworden waar geen regen meer valt, en de zon overdag onverdraagbaar hard brandt.

Deze toekomstvisie roept in het begin zeker wat vraagtekens op. Het is een extreme, dystopische visie, die de eerste bladzijdes nogal overdreven lijkt. Twintig jaar is een korte tijd om tot zo’n drastische situatie te komen. En alhoewel het belangrijk is om de klimaatcrisis te erkennen, zijn hyperbolische doemscenario’s zelden constructief – ze leiden vaak eerder tot verlamming dan tot een beter bewustzijn van de ernst van de crisis. Mackay weet echter ingenieus en overtuigend het pad van nu tot dan te schetsen. Volledig terecht benoemt hij de droogtes waar Kaapstad nu al mee te maken heeft. In de tijdssprongen die daarop volgen krijgt de lezer stukje bij beetje de gevolgen van die droogtes te zien: bosbranden noodzaken tot blussen met zeewater waardoor de grond verzilt raakt, bomen sterven af, waardoor wortels de grond niet meer vast kunnen houden, verwoestijning treedt op. Alleen de rijken kunnen ontziltingsmethodes betalen en hebben zodoende toegang tot geschikt drink- en irrigatiewater. Het dystopische scenario dat in het begin nog wat vergezocht leek, is aan het einde van het boek een stuk geloofwaardiger geworden. Complimenten hiervoor aan Mackay.

Opvallend aan It Doesn’t Have to Be This Way is de uitgesproken intersectionaliteit. De drie hoofdpersonages zijn allemaal queer, het boek kent meerdere personages van kleur en ook problemen als mentale gezondheid spelen een grote rol. Toch blijft het een boek over de klimaatcrisis, en niet over queerness, racisme of geestelijke gezondheid. Mackay toont enkel hoe die onderwerpen met elkaar verweven zijn, en dat ze de ervaringen met de klimaatcrisis kleuren. Hij bespreekt hoe zwarte demonstranten kwetsbaarder zijn voor politiegeweld bij klimaatdemonstraties, of de risico’s voor queer mensen als de samenleving een zondeboek zoekt in periodes van droogte. Mackay zoekt daarmee ook de nuance in de discussie op: de klimaatcrisis is weliswaar het meest urgent, maar er is ook de erkenning dat sommige groepen zich niet in de positie bevinden om zich hiertegen te verzetten, of om veiligheidsredenen hun prioriteiten ergens leggen.

Alhoewel It Doesn’t Have to Be This Way een sterk opgebouwd, genuanceerd verhaal is, valt Mackay toch wel in een paar kleine dystopie-valkuilen. De rijke gated community op Signal Hill, waar leven nog wel mogelijk is, wordt The Citadel genoemd en de klimatologische ramp die zich voltrekt de Change – allebei met een hoofdletter C. Op mij komt dat soort hoofdletterwerk als bij de Change wat overdreven over: het is een veelgebruikte troop, maar op welke basis? Standaardwerken in de dystopische fictie hebben dit gedaan maar afgezien van de verwijzingen daarnaar lijkt de historische basis me beperkt. Afgezien van een periode waarin de eerste wereldoorlog The Great War werd genoemd ken ik er simpelweg weinig daadwerkelijke voorbeelden van (en inmiddels gebruiken we die term ook niet meer). En voor de naam van een stad zou het een keer verfrissend zijn als een dystopische roman de belangrijkste stad eens niet The Citadel (of iets vergelijkbaars) zou noemen. Dat soort symbolische namen doen weinig origineel aan.

Niettegenstaande deze kritiekpunten, is It Doesn’t Have to Be This Way een heel goed boek. Het weet uitzonderlijk sterk de urgentie van de klimaatcrisis weer te geven zonder de nuance te verliezen. En niet onbelangrijk: het leest als een trein. Dit boek sleurt je mee en laat zich niet wegleggen. Het is zo enerverend om te lezen dat ik oprecht een slaappil heb moeten nemen om tussen begin en eind nog wat nachtrust te krijgen. Alistair Mackay heeft met dit debuut een ijzersterke indruk gemaakt. En alhoewel hij ons een beangstigende toekomst laat zien, houden zijn personages grip op hun menselijkheid. Een hoopvol gegeven dat de lezer handvatten biedt om om te gaan met een verlammend toekomstbeeld. Tot die tijd laten we hopen dat Mackay gelijk krijgt en dat it doesn’t have to be this way.

Titel: It Doesn’t Have to Be This Way
Auteur: Alistair Mackay
ISBN: 9780795710322
Uitgever: Kwela
Prijs: 290 rand