Ik geef het je maar te doen. Een biografie schrijven over alleen Nelson Mandela of Winnie Madikizela is al een flinke opgave. Jonny Steinberg heeft zich met het schrijven van de dubbelbiografie Winnie & Nelson: portret van een huwelijk een grote en politiek beladen klus op de hals gehaald. Want hoe schrijf je een dubbelbiografie over het meest besproken Zuid-Afrikaanse koppel ooit? Hoe interpreteer je bronnen uit een historische periode die zó gepolariseerd is? En hoe verhoud je je tot de paranoia van de 1980?

Een bijna onmogelijke klus, maar Steinberg lijkt zich het hele boek door bewust van de zeer complexe situatie waarover hij schrijft. Zo noemt hij aan het begin van het boek al een anekdote over de periode waarin Nelson en Winnie elkaar het hof maakten. Ik zeg hier bewust elkaar, want Steinberg meldt dat de bronnen elkaar tegenspreken over wie precies wie het hof maakte. Afhankelijk van wie je het vraagt en in welke periode worden er verschillende scenario’s omschreven. Dit gegeven is uiteindelijk tekenend voor het hele boek en de levensverhalen van Winnie en Nelson: in sommige gevallen is de exacte waarheid heel moeilijk te achterhalen.

De keuze om een dubbelbiografie te schrijven roept ook vragen op als: wat is de toegevoegde waarde bovenop de biografieën die er al zijn van Nelson en Winnie apart? Dat zou ‘m kunnen liggen in het dieper in kunnen gaan op de relatie tussen beide figuren, maar al snel tijdens het lezen blijkt dat complex. Door het grote leeftijdsverschil heeft Nelson er al een half leven opzitten voordat hij Winnie ontmoet – een leven dat in Winnie en Nelson uitgebreid beschreven wordt. Vervolgens lijken beide partners in het begin van hun huwelijk bijna compleet langs elkaar heen te leven. Allebei zijn ze druk met hun eigen projecten en Nelson moet op een gegeven moment onderduiken. Er is op dat moment nauwelijks sprake van een relatie.

Opvallend genoeg komt de verdieping die een dubbelbiografie kan bieden pas tot volle bloei wanneer Nelson op Robbeneiland gevangen wordt gezet. Winnie & Nelson krijgt dan de ruimte om te tonen hoe Nelson zich in gevangenschap verhield tot zijn gezin, welk ideaalbeeld hij daar van Winnie vormde, hoe Nelsons gevangenschap Winnie een nieuw podium gaf en zij haar positie als vrouw van een politieke gevangene kon inzetten om haar eigen activisme kracht bij te zetten. Op afstand stuwen ze elkaars reputaties op, meer of minder bewust. Het is dan pas dat hun levens meer verstrengeld lijken te raken. Na afloop van het lezen blijft het verhaal van Winnie het meest hangen – misschien een logisch gevolg van het feit dat Nelson 27 jaar gevangen zat.

Een precair punt in de biografie – een politieke biografie – is de omgang met privézaken als buitenechtelijke affaires. Is het van historisch belang, zegt het iets over karakter, of hoort het eigenlijk gewoon in een roddelrubriek thuis? Steinberg haalt bronnen aan waaruit blijkt dat zowel Winnie als Nelson allebei met regelmaat affaires hadden. Alhoewel dit soort informatie gratuit aan kan voelen, weet Steinberg goed te doseren. Relaties worden enkel uitgemeten wanneer ze politiek of historisch betekenisvol zijn: zoals een affaire van Nelson waardoor hij slordig werd in het onderduiken, of affaires van Winnie met mannen die mogelijk infiltranten zouden kunnen zijn.

Steinberg laat zich nooit verleiden tot een oordeel over uitingen van seksualiteit, maar schuwt het onderwerp ook niet wanneer het relevant is voor de situatie die hij wil bespreken. De valkuil om Winnie te omschrijven als een hyperseksuele vrouw die Nelson bedroog (waar sommigen voor leken te vrezen) gaat dan ook niet op. Van beiden worden de partners besproken evenals de wijzen waarop de echtelieden soms met mildheid op elkaars affaires reageerden.

Steinberg gaat in op hoe de media Winnie hebben geseksualiseerd, maar ook dit doet hij beschouwend. Winnie werd door meerdere bronnen als beeldschoon omschreven, maar Steinberg weet dit oppervlakkige gegeven om te zetten in een interessantere vraag: hoe ging Winnie om met het feit dat zij zo werd ervaren? ‘Waar haalde ze het vermogen vandaan om haar schoonheid van een bron van kwetsbaarheid tot een bron van macht te maken?’, aldus de auteur.

Steinbergs schrijfstijl straalt grotendeels objectiviteit uit. Hij weet geloofwaardigheid te creëren door soms empathie te tonen zonder de zwarte pagina’s te willen verbloemen. Hij gaat bijvoorbeeld niet alleen in op het geweld waar Winnie bij betrokken is geweest, maar ook hoe geïsoleerd, getraumatiseerd en bang zij in die periode was. Niet om het goed praten, wél om de context te laten zien waarin iemand tot bepaald handelen kan komen. Bij het bespreken van geweld lijkt Steinberg niets te schuwen. Het is zeer heftig om te lezen over de periode waarin de repressie, spionage en moorden op hun top waren, waarin alleen al het niet betrokken willen raken bij een bepaalde ruzie je op het verwijt van verraad kon komen te staan, en waarin er een onontkomelijke spiraal van geweld ontstond. In de voetnoten vindt de lezer de onderbouwing van deze heftige verhalen, maar Steinberg laat ook zien wanneer de bronnen elkaar tegenspreken of de waarheid gewoon niet duidelijk is.

Over de periode dat Nelson in de gevangenis zat en Winnie de hardste klappen opving voor haar rol in het verzet, schrijft Steinberg zo objectief mogelijk. Toch ‘verwijt’ Steinberg Winnie uiteindelijk wel zelf de bron te zijn over het zwart-wit te denken over haar: je bent mét Winnie, of je bent tegen haar. Het moet traumatisch zijn geweest voor Winnie, maar probeert niets goed te praten. Steinberg beschouwt beide hoofdpersonen kritisch. Zo komt ook Nelson niet geheel ongeschonden uit dit boek. Op basis van meerdere gebeurtenissen en situaties verwijt hij Nelson opportunisme als hij ineens van standpunt lijkt te veranderen wanneer dat hem politiek beter uit lijkt te komen.

Dit soort verwijten kan men vilein vinden, maar het boek als geheel maakt geen vileine indruk. Winnie en Nelson staan hier niet op de voetstukken waar ze eerder wel op stonden, maar ze worden ook niet naar beneden getrapt. Steinberg doet oprecht zijn best een genuanceerd beeld van beide activisten te creëren.

Steinbergs ars poetica laat zich misschien het beste citeren van pagina 495, wanneer hij net een lange, heftige brief van Winnie heeft aangehaald: ‘We maken allemaal elke dag zoveel stemmingen door. Als Winnie […] een paar uur later had geschreven, zou er best iets anders uit haar pen kunnen zijn gevloeid. Een biograaf moet zich hoeden voor het idee dat elk document de essentie van zijn onderwerp weergeeft’. Nelson Mandela en Winnie Madikizela hebben een leven geleid op het scherpst van de snede, in het midden van de strijd, en het was een leven dat door verschillende partijen (soms zeer gekleurd) gedocumenteerd is. Alhoewel dat soort documentatie en interviews van betrokkenen aan de grond van dit boek liggen, drukt Steinberg zijn lezer op het hart om er oog voor te houden dat er altijd momenten blijven waarop de waarheid niet kenbaar is.

Winnie & Nelson
portret van een huwelijk
Auteur: Jonny Steinberg
Taal: Nederlands
ISBN: 9789045039015
Pagina’s: 600 pagina’s
Vertaler: Marianne Palm, Nicole Seegers, Aad Janssen