In januari 2023 is Sean Fitzpatrick aangetreden als de nieuwe uitvoerend directeur van ZAM. ZAM is een begrip voor iedereen met een bovengemiddelde belangstelling voor Zuid-Afrika en het Afrikaanse continent. Toch valt niet zo makkelijk uit te leggen wat ZAM ís. Een online magazine? Een netwerk van Afrikaanse kunstenaars en onderzoeksjournalisten? Het is het allebei, én meer. Een gesprek met Sean Fitzpatrick over zijn plannen en ambities voor ZAM.

Opgroeien onder apartheid

Sean Fitzpatrick is geboren in Zimbabwe, maar opgegroeid in Zuid-Afrika. Zijn jeugd viel samen met de hoogtijdagen van de apartheid. Deze periode zou zijn kijk op de wereld bepalen. De ideeën die hij toen vormde, zijn nu de drijfveer achter zijn ambities voor ZAM.

Hij herinnert zich nog precies hoe alle Zuid-Afrikanen – zwart én wit – destijds in de greep van het repressieve apartheidssysteem waren. Zo was hij al 15 jaar oud toen hij voor het eerst de naam ‘Nelson Mandela’ hoorde. Zijn persoonlijke bewustwording ging gelijk op met de opleving van het verzet tegen de apartheid in de jaren zeventig en tachtig. ‘Ik worstelde met de dingen waar elke adolescent mee tobt, maar leefde ook nog eens in een systeem waar ik faliekant tegen was’, vertelt hij. ‘Ik begon er allerlei opvattingen op na te houden over zaken waar jonge mensen van die leeftijd nog helemaal niet mee bezig zouden moeten zijn. Je had de keuze om het onrecht te zien, óf het te negeren. Maar áls je het zag, leek de toekomst hopeloos. Veel leeftijdsgenoten gingen eraan kapot.’

Een politieke activist is hij nooit geweest. ‘Ik zat in een fase waarin ik me overal tegen afzette, en niet altijd op een verstandige manier. Ik had vrienden in Soweto en we braken alle regels die de regering had ingesteld om ons uit elkaar te houden.’ Het bracht hem in conflict met de Veiligheidspolitie en dat vond hij ‘een best wel alarmerend situatie’. ‘Het is intimiderend als je constant in de gaten wordt gehouden.’

Fitzpatrick ging Film en Fotografie studeren aan wat nu de Tshwane University of Technology heet. Hij maakte deel uit van een kring van progressieve filmmakers en kunstenaars. In 1985 werd in Gabarone (Botswana) de Zuid-Afrikaanse beeldend kunstenaar en activist Thami Mnyele vermoord. ‘In die tijd versterkte de Veiligheidspolitie hun greep op alle creatievelingen’, vertelt Fitzpatrick. ‘Ik zag gewoon geen toekomst voor mezelf meer in Zuid-Afrika.’

Toen de regering ook nog eens de dienstplicht voor witte mannen verlengde van twee naar drie jaar, gaf dat de doorslag. ‘In mijn ogen was Zuid-Afrika in een burgeroorlog beland waarin ik de wapens zou moeten opnemen tegen mijn eigen mensen.’ Op zijn 23^e besloot hij het land te verlaten.

Organisch proces

Via Londen kwam Fitzpatrick in 1983 in Amsterdam terecht. Hij moest weer onderaan beginnen, maar met keihard werken slaagde hij erin voor zichzelf een succesvolle loopbaan op te bouwen in de commerciële fotografie en fotojournalistiek. Daarnaast werd hij communicatieadviseur binnen de culturele sector en het bedrijfsleven en docent aan de Dutch Filmers Academy. Momenteel stopt hij echter al zijn tijd in ZAM. ‘Het kan niet anders’, zegt hij gedecideerd, ‘want ZAM zit in een beslissende fase’.

             In Londen en Amsterdam raakte Fitzpatrick al snel betrokken bij de antiapartheidsbeweging. Daar leerde hij journalist Bart Luirink kennen, die vanaf de oprichting in 2007 hoofdredacteur én uitvoerend directeur van ZAM was. Fitzpatrick diende ook tien jaar in het bestuur van het festival AfroVibes, dat nauwe banden met ZAM heeft.

Toen Luirink een paar jaar geleden aankondigde dat hij het rustiger aan wilde gaan doen, was dat het begin van een herpositioneringstraject, waar Fitzpatrick aanvankelijk als een van de adviseurs aan meewerkte. Het werd duidelijk dat het voor ZAM’s voortbestaan nodig was dat er een flinke slag gemaakt werd. Er moest iemand gevonden worden die de organisatie de toekomst in kon leiden – hoe die toekomst er ook uit zou zien.

Uiteindelijk besloot het ZAM-bestuur Fitzpatrick als uitvoerend directeur aan te stellen, terwijl Luirink aan bleef als hoofdredacteur. ‘ZAM zocht iemand met creatieve en management skills die zowel Afrika als Europa goed kende’, vertelt de kersverse CEO. ‘Deze rol is me op het lijf geschreven. Er waren meerdere sollicitanten en die zijn serieus overwogen, maar ten slotte werd ik gekozen. Omdat ik in een eerdere fase als adviseur bij het traject betrokken was, zou je het een organisch proces kunnen noemen.’

Fitzpatrick ziet zichzelf niet als Luirinks opvolger. ‘Niemand kan Barts plek innemen’, stelt hij vol overtuiging. ‘Hij heeft zó veel kennis van het Afrikaanse continent.’ 

Tegengeluid

Het huidige ZAM heeft een lange geschiedenis. Het is voortgekomen uit Zuidelijk Afrika, een kwartaalblad over kunst en cultuur uit Afrika, uitgegeven door het Nederlands Instituut voor Zuidelijk Afrika (NiZA). Het NiZA was ontstaan uit een fusie van drie Nederlandse organisaties die zich hadden beziggehouden met de strijd tegen apartheid en kolonialisme in Zuidelijk Afrika, waaronder de Anti-Apartheidsbeweging Nederland. In 2007 beleefde het blad een doorstart als het onafhankelijke ZAM Africa Magazine,met Luirink als hoofdredacteur. Geleidelijk verdween de papieren versie naar de achtergrond en werd de website steeds belangrijker.

‘Het platform is de kern van wat we doen’, zegt Fitzpatrick. ‘We besteden continu aandacht aan het Afrikaanse continent. ZAM deelt verhalen van Afrikaanse change makers, creatieven en vrijdenkers met een breed publiek. Dat doen we via het platform, dus dat blijft bestaan. Daarnaast zien we een grote behoefte, zowel binnen ons creatieve netwerk als bij het publiek, om mensen samen te brengen en samenwerkingsprojecten te faciliteren.’

            Hoewel de apartheid in Zuid-Afrika al ruim dertig jaar geleden afgeschaft is, is er volgens Fitzpatrick nog steeds behoefte aan een progressieve organisatie als ZAM. ‘Denk aan het rechtse populisme en de politieke en sociale polarisatie in Nederland’, zegt hij. Er heerst in de Westerse wereld volgens Fitzpatrick nogvaak een koloniaal perspectief. ‘Het Afrikaanse gedachtegoed dat je bij ZAM vindt, vormt een belangrijk tegengeluid, een toevoeging tot de discussies die in Nederland gevoerd worden. ZAM speelt een constructieve rol bij het tot stand brengen van een nieuwe relatie tussen Afrika en Europa – een relatie die voor beide verrijkend is.’

Ruimte voor ontmoeting

ZAM heeft een netwerk van ruim 1400 creatieven verspreid over het Afrikaanse continent. ‘Zij worden geconfronteerd met situaties waar wij ons totaal niet van bewust zijn’, zegt Fitzpatrick. ‘Ze staan in de frontlinie. Wat ze zien, denken en meemaken, vertalen ze in een opiniestuk, een fototentoonstelling of onderzoeksjournalistiek. Je voelt de urgentie. Voor hen is het vaak een zaak van leven of dood.’

De ene helft van de lezers van ZAM woont in het Westen, de andere helft in Afrika. Het ZAM-kantoor (de ‘studio’) staat in Amsterdam. De organisatie richt zich echter niet alleen op Nederland, maar op een breed internationaal publiek. Onder meer daarom is de voertaal meestal Engels. ZAM wil de verhalen uit het netwerk in het Westen onder de aandacht brengen. Zo kunnen westerse lezers betrokken raken bij de Afrikaanse creatieven, en kunnen lessen uit Afrika meegenomen worden in actuele westerse discussies.

Overigens moeten niet alleen de verhalen, foto’s en video’s op de website westerse gebruikers op andere gedachten brengen. ZAM wil nóg meer mensen letterlijk samenbrengen, zoals het nu al doet bij de jaarlijkse Nelson Mandela-lezing in het ITA in Amsterdam en bij kleinschalige bijeenkomsten in de studio. ‘Met onze evenementen creëren we een omgeving waar mensen elkaar kunnen ontmoeten, van elkaar kunnen leren en met elkaar in gesprek kunnen gaan’, verduidelijkt Fitzpatrick. ‘Door dat te doen en te ervaren, wordthet op den duur een gewoonte.’

De ruimte in de studio is beperkt. Daarom wordt gekeken naar samenwerking met zalen als Pakhuis De Zwijger, De Balie of het Bijlmer Parktheater. Fitzpatrick sluit niet uit dat er in de toekomst ook evenementen buiten Amsterdam zullen worden georganiseerd.

Innovatie

De andere helft van het ZAM-publiek woont dus in Afrika zelf, vooral in Nigeria, Kenia, Tanzania, Ghana, Congo, Kameroen, Malawi en de landen in zuidelijk Afrika. Volgens Fitzpatrick is er in Afrika nog veel ruimte voor groei. ‘Om meer Afrikaanse lezers te bereiken moeten we onze mediastrategie aanpassen.’

Sinds zijn aantreden bij ZAM in januari zijn er nog weinig concrete veranderingen te zien, maar achter de schermen wordt er hard gewerkt. ‘Ik kan alvast verklappen dat we meer met multimedia gaan doen, meer gebruik maken van film en fotografie’, zegt hij. ‘We willen op een innovatieve manier verhalen vertellen, op maat gemaakt voor specifieke sociale media-kanalen.’

In Afrika heeft bijna iedereen een smartphone, en soms niet veel meer. Daarom wil Fitzpatrick nóg meer inzetten op sociale media. ‘Je kunt verhalen bijvoorbeeld rechtstreeks op sociale media publiceren. Tegelijkertijd is onderzoeksjournalistiek voor ZAM heel belangrijk. We publiceren al jaren achtergrondartikelen over corruptie en andere thema’s  waarvan de onderste steen boven gehaald wordt. Daar gaan we beslist mee door! De uitdaging is hoe je de complexiteit van een long read in een kort format overbrengt zodat het geschikt is voor snelle consumptie zonder dat het zijn impact verliest.’

Het zijn dit soort creatieve oplossingen waar Sean Fitzpatrick, een man die erom bekend staat dat hij ‘out of the box’ kan denken, in uitblinkt.

Samenwerking met Zuid-Afrikahuis?

Tot slot staan we ook nog even stil bij een mogelijke samenwerking tussen ZAM en het Zuid-Afrikahuis. Op dit moment werken de beide instellingen al op bescheiden schaal samen. Fitzpatrick zou echter graag een nieuwe start maken.

‘Het is geen geheim dat ZAM en het Zuid-Afrikahuis over bepaalde zaken anders denken’, zegt hij. ‘De waarden waar ZAM voor staat en waarom onze achterban vertrouwen in ons heeft, laten ons niet toe om nauwer betrokken te raken bij het huidige Zuid-Afrikahuis. Om de relatie verder te kunnen uitbouwen, is het nodig dat er bij het Zuid-Afrikahuis dingen veranderen.’

Tijdens de jubileumconferentie ‘Open de archieven!’ van het Zuid-Afrikahuis in mei werden er vanuit de uitgenodigde sprekers en het publiek allerlei suggesties gedaan om van het Huis een inclusieve organisatie te maken. Fitzpatrick hoopt dat het Zuid-Afrikahuis deze suggesties serieus zal overwegen. ‘Als ZAM kan helpen verandering tot stand te brengen, zijn we daar zeker toe bereid’, zegt hij. ‘Daarna zie ik inderdaad mogelijkheden tot samenwerking.’