Prof dr. G.J. Schutte

Onverwacht is in Pretoria de historicus dr. B.J.H. (Bart) de Graaff (64) overleden. Bart bracht met zijn vrouw Conny een bezoek aan Zuid-Afrika, om geliefde plekjes en mensen op te zoeken en nog enkele allerlaatste plekjes in te kleuren in het boek over Khoisan-vanne (familienamen) waar hij mee bezig was. Een herseninfarct veroorzaakte het eind van het leven van een zeer gewaardeerde vriend van vele mensen in Nederland en Zuid-Afrika.

Geboren in Middelburg, ging hij geschiedenis studeren in Utrecht. Een college van de docent geschiedenis van het imperialisme Maarten Kuitenbrouwer zette hem op het pad van de band tussen Nederland en Zuid-Afrika. Het onderzoek bracht hem naar de archieven in het Zuid-Afrikahuis aan de Amsterdamse Keizersgracht – een onbekende wereld ging voor hem open. Een paar jaren later volgde een studiejaar in Zuid-Afrika, waar hij werd overrompeld door het land, de mensen, het Afrikaans. ‘Het Afrikaans moet meer aandacht krijgen binnen het taalonderwijs op de Nederlandse scholen’ luidde een van de stellingen bij zijn proefschrift waarop hij op 1 november 1993 aan de Vrije Universiteit bij mij promoveerde.

Dat proefschrift beschreef en analyseerde de aard en betekenis van de verhouding tussen Nederland en Zuid-Afrika, begin twintigste eeuw ervaren als een broederband, gebaseerd op de gemeenschappelijke afstamming, taal, cultuur en religie: de ‘stamverwantschap’. De Graaff wees de zwakte van die analyse aan en gaf zijn conclusie uitdagend weer in de titel: De mythe van de stamverwantschap. Nederland en de Afrikaners 1902-1930. Het proefschrift verscheen nadat F.W. de Klerk de apartheid had afgeschaft, maar eigenlijk stelde De Graaff dat de door de stamverwantschapsgevoelens gevoede emotionele Nederlandse betrokkenheid bij de apartheid gebaseerd was op een mythe.  

Al wees hij de ideologie van de stamverwantschap af, de historische banden tussen beide landen, inclusief de taal, bleven De Graaff bezighouden. Daarom was hij ten behoeve van de culturele banden tussen beide landen lid (en enige jaren secretaris 1998-2001) van het Hoofdbestuur van de Nederlands-Zuid-Afrikaanse Vereniging (1995-2006) en hoofdredacteur van het maanblad Zuid-Afrika (2005-2012). Na zijn proefschrift en het boek Apartheid. Een aanzet tot begripsbepaling (2000) vond De Graaff al snel andere velden van onderzoek en publicatie.

Bart was een Zeeuw en liet dat weten. Geen wonder dat hij (onder meer samen met een andere bevlogen genealoog, Caesar Hulstaert) Zeeuwen aan de Kaap. Verhalen uit Zuid-Afrika (1993) het licht deed zien. Verhalen uit Zuid-Afrika: om die te vertellen vond hij ook een andere medium. Als onderzoeker-scenarioschrijver maakte hij met regisseur Saskia Vredeveld drie documentaires: Hartseerland (1991), Out of Eden (2002) en Leaving Mandela Park (2010). In 2019 verscheen Vredevelds film A Fools Paradise, gebaseerd op De Graaffs boek 1599 km tussen Amsterdam en Gouda. Een ontdekkingstocht langs Nederlandse plaatsnamen in Zuid-Afrika (2012).

Trekkend door allerlei Zuid-Afrikaanse dorpen en plaatsen,ontmoette hij er hun bewoners en luisterde naar hun verhalen. Met name die van de gekleurde bewoners op het platteland en plase fascineerden hem. Hij hoorde over vergeten plekken en half vergeten mensen, verhalen die de historicus in hem naar de plaatselijke bibliotheken, kerkarchieven en dorpsbesturen brachten. Maar zijn belangrijkste bronnen waren de verhalende oudere dorpelingen. De Graaff publiceerde daarover Vêrlander. Forgotten children of the VOC (2016); Ik, Yzerbek. Geschiedenis en tegenwoordig leven van de Khoikhoin in Zuid-Afrika en Namibië (2016); Ware mense (samen met Daniel Hugo, 2017); Barend Barends, die vergete kaptein in Danielskuil (met Daniel Hugo, 2019); ‘Overlooked by History. The intangible heritage of Cornelius Kramer, missionary to the Griqua 1801-1857’ (met Doreen Atkinson), in SA Journal of Cultural History 2021).

Bart de Graaff werd aldus een zeer deskundig kenner van de wereld Khoikhoin, Griqua en andere gekleurden in Zuid-Afrika. Hij gaf die veelszins vergeten mensen en gemeenschappen niet slechts een verleden, hij versterkte hun identiteit, wierf zelfs aandacht voor hun hedendaagse bestaan. En terwijl hij onderzoek en reizen regelde, vond hij ook medewerkers, stimuleerde hij lokale mensen – en organiseerde aandacht en belangstelling voor hun gemeenschap, ook op allerlei bestuurlijk niveaus in Zuid-Afrika.

In de loop van vele jaren meen je een mens te leren kennen. Barts zuchten over de afstand tussen Walcheren en Amsterdam, het vele werk, zijn onverwachte met nors gezicht geuite humor en zijn vele plezierige verhalen. De trots op thuis, de drukke kinderen, hun prestaties, de trots opa te zijn geworden. De latere jaren waren er de mailberichtjes ‘Vraag uit Middelburg‘: wat is het gewicht van een rol tabak? Of een ‘klein vraagje’: waar vind ik de 14 manschappen die 30/4/1638 op de Zon vermoord zijn? En dan onverwacht, naar aanleiding van een overlijden: een troostwoord in een paar regeltjes van Jacob Israël de Haan …’t eindelijk ontmoeten, waaruit geen scheiden is.

Of de aanvulling op een zinnetje van mij in een recensie ‘Vroomheid is God liefhebben, Hij moet bemind worden, niet begrepen’, waarop Bart schreef:

‘Je verwoordt daarmee precies hoe ik m’n leven probeer te leiden.’