De retourvloot bepaalde de rijkdom van de VOC – en die van de Republiek. In Retoervloot geeft historicus Dan Sleigh een uitputtende beschrijving van dit fenomeen. Het boek gaat aan volledigheid ten onder.

In 2018 ontdekte de Zuid-Afrikaanse historicus Dan Sleigh in de bibliotheek van de Universiteit van die Witwatersrand in Johannesburg een nog niet eerder bestudeerd manuscript: het reisjournaal van Johannes van Steelant, een hoge functionaris van de VOC die in 1713 de leiding had over de retourvloot die uit Batavia terugkeerde naar de Republiek en halverwege de reis twee maanden in de haven van de Tafelbaai doorbracht.

Sleighs aandacht werd onmiddellijk getrokken doordat het dagboek antwoord gaf op een vraag die hem al langer bezighield: de oorsprong van de pokkenepidemie aan de Kaap die in 1713 duizenden levens kostte. Uit het reisjournaal valt af te leiden dat Van Steelants kinderen de ziekte uit Indië naar de Kaap brachten. De vloot was nog maar enkele dagen op zee toen het ene na het andere kind ziek werd. Tegen de tijd dat de vloot in de Tafelbaai aankwam, waren de kinderen al weer beter. Maar hun kleren werden naar de slavenloge gebracht om gewassen te worden, en daarvandaan zou de ziekte om zich heen grijpen, vooral onder de slaven en de plaatselijke Khoina.

In Retoervloot. Kaapstad en die VOC in 1713 neemt dit dramatische gegeven, dat in de publiciteit rond het boek veel aandacht kreeg, uiteindelijk een bescheiden plaats in. Anders dan Sleighs veelgeprezen, ook in het Nederlands vertaalde romans Eilande (2002) en 1795 (2016) is Retoervloot non-fictie. In ongeveer een derde deel van het boek volgt Sleigh Van Sleelants tekst op de voet, samenvattend, parafraserend en met de nodige toelichtingen. Maar eigenlijk gebruikt de schrijver dit achttiende-eeuwse reisjournaal vooral als opstapje om het leven aan boord van zo’n retourvloot te schetsen, en om aan te tonen hoe groot het belang van de met kostbare handelswaar geladen schepen was voor Nederland, Zuid-Afrika en de wereld.

Zo belangrijk was de retourvloot

In zijn inleidende hoofdstuk slaagt Sleigh erin de lezer te overtuigen hoe groot de impact van de retourvloten is geweest. ‘Die onmiddellijke en langtermyngevolg van die VOC se teenwoordigheid in Suidelike Afrika was – nie in volgorde van belangrikheid’, schrijft hij, ‘die vestiging van ’n militêre teenwoordigheid en Europese kultuur aan die Kaap, die sukses van retoervlote en opbloei van Nederland as leier in handel en seevaart, die skep van ’n nuwe Kaapse volksgroep deur die invoer van bandiete en slawe uit die Indiese Oseaan-gebied, en die diaspora van Wes Kaapse Koina’.

Deze zin, die door Sleigh in de rest van het boek systematisch wordt uitgewerkt, roept de vraag op of Retoervloot niet onmiddellijk in het Nederlands vertaald zou moeten worden. Inderdaad lijkt er in het Nederlands geen boek te bestaan waarin de retourvloten van de VOC even uitputtend beschreven worden. Hoewel Sleigh zich op het standpunt stelt dat Kaapstad zonder de retourvloten ‘geen funksie of bestaansrede’ had, is Retoervloot misschien nog wel relevanter voor Nederland.

Zijsprongen

In ongeveer 300 pagina’s beschrijft Sleigh achtereenvolgens de oprichting van de VOC (die hij vergelijkt met de oerknal), de stad Batavia, de handel in de Oost, het leven aan boord, het vertrek van een vloot, de zeereis naar Kaapstad, het reilen en zeilen aan Kaap de Goede Hoop, Van Steelants optreden als tijdelijke commissaris aan de Kaap, de gevaren op zee zoals schipbreuk en muiterij, de zeereis van Kaapstad naar de Republiek, de aankomst in het vaderland en de ondergang van de VOC die samenhing met het verlies van de laatste retourvloot.

Sleigh baseert zich op gepubliceerde én ongepubliceerde bronnen. Om een vollediger beeld te geven vult hij Van Steelants journaal onder meer aan met gegevens uit andere verslagen, zoals het journaal van admiraal Pieter de Bitter, wiens overwinning op de Britse vloot tijdens een zeeslag in de haven van het Noorse Bergen in 1665 als een hoogtepunt in de Nederlandse maritieme geschiedenis wordt beschouwd, en brieven van Johanna van Riebeeck, kleindochter van Jan van Riebeeck, uit 1710. Dat levert veel spannende anekdotes en saillante details op.

Maar hoewel de samenvatting in het laatste hoofdstuk nog eens duidelijk maakt hoe logisch en beredeneerd Sleigh zijn boek heeft opgezet, is het voor de lezer lastig om overzicht te houden. Het is niet altijd duidelijk wat de schrijver met al zijn weetjes wil aantonen. Hij weidt bijvoorbeeld uitvoerig uit over de gevaren van schipbreuk en muiterij aan boord, waarna hij de retourvloot van 1713 veilig in Tafelbaai voor anker laat gaan. Voor het verhaal over Van Steelant had de schrijver deze zijsprongen niet nodig. Het lijkt alsof Sleigh (1938) tegen het einde van zijn schrijversloopbaan, die al ruim een halve eeuw omspant, het ultieme boek over de retourvloot heeft willen schrijven. Maar zijn streven naar volledigheid en zijn monotone stijl maken het boek ook een beetje saai.

Ouderwets

Daarnaast kleeft er aan het boek ook een moreel dilemma. Zo komt Van Steelant uit zijn reisjournaal over als een rechtvaardig en doortastend bestuurder. De Kaap bleek bij zijn aankomst behoorlijk ingedommeld. Als interim bevelvoerder trok Van Steelant ten strijde tegen zwak bestuur, corruptie en uitbuiting. Daarom wekt het verbazing om in een van de laatste hoofdstukken te lezen dat Van Steelant zich in Indië mogelijk zelf schuldig had gemaakt aan handel voor eigen gewin. Te bewijzen valt dit niet, aldus Sleigh. Maar na zijn terugkeer in de Republiek bleek Van Steelant over een vermogen te beschikken dat niet paste bij het salaris van een VOC-ambtenaar. Al kon het feit dat hij trouwde met een kleindochter van zeeheld Maarten Tromp er ook iets mee te maken hebben.

In dit biografische hoofdstuk laat Sleigh voor het eerst doorschemeren dat Van Steelant misschien niet zo nobel was als zijn reisjournaal doet denken. En als lezers weten we natuurlijk al lang dat de admiraal geen heilige was. Want hoe is het mogelijk dat Van Sleelant heeft nagelaten zijn schip bij aankomst in Tafelbaai, zoals het protocol was, onmiddellijk onder quarantaine te plaatsen, en de ziekte van zijn kinderen in de officiële communicatie met het VOC-bestuur zelfs helemaal te verzwijgen? Een misdaad tegen de menselijkheid, zouden we nu zeggen, waar Sleigh best wat nadrukkelijker bij had mogen stilstaan. Als Sleigh elders opmerkt dat het niet de taak van de geschiedschrijver is om ‘menslike gedrag te beoordeel’, getuigt hij van een wetenschapsopvatting die niet meer van deze tijd is.

Retoervloot. Kaapstad en die VOC in 1713 door Dan Sleigh

Kaapstad: Tafelberg, 2022

ISBN: 9780624092520. 416 pagina’s, gebonden, geïllustreerd. ZAR 350.00.

Aanwezig in de bibliotheek van het Zuid-Afrikahuis (signatuur 968.21 SLEI).